نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده علوم زراعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
با توجه به اهمیت موضوع استاندارد GAP و مشکلات کشاورزان در تأمین هزینه‌های ممیزی و استقرار گواهی GAP، تاکنون مطالعه جامعی در ایران از توسعه راهبردهای عملیاتی استقرار GAP و GroupGAP به عمل نیامده است. بنابراین تحقیق حاضر تلاشی برای ارائه چارچوبی مفید در تبیین راهبردهای توسعه استاندارد GAP با مشارکت کشاورزان در اتخاذ سیستم گواهی‌های دولتی، خصوصی، گروهی و تعاونی است.
|
Context and purpose. Obtaining the private GAP standard for healthy product certification due to costs is out of reach in many small and medium-sized farms among smallholder farmers. GroupGAP has provided a much-anticipated alternative where operators and farmers' cooperatives can pay the cost of certification on a cost-sharing basis. Therefore, the purpose of this research was to explain the development strategies of GAP standard with emphasis on GroupGAP in the rice production system of Mazandaran province. Methodology/approach. Current research is qualitative and data analysis was conducted in the grounded theory method, during a three-stage process of open coding, central coding, and selective coding. The data collection tool included an in-depth and semi-structured interview with a qualitative content analysis technique, which was analyzed through Maxquda software. The statistical population of the research was 18 experts and specialists of the Agricultural Jihad Organization and managers of the Rice Farmers Cooperative Company of Mazandaran Province, who were selected by the purposeful sampling method. Findings and conclusions.After extracting the concepts of the content analysis of the interviews, 9 conceptual codes out of 30 initial codes were identified in the first stage of coding. After refining and merging, the codes were classified into 3 subcategories. These components include the group certification system, the development of publicGAP programs and the development of private GAP. In the group certificates, the two dimensions of contract system development and guaranteed purchase, the development of the cooperative company for the production of healthy products have been taken into consideration. It is recommended to strengthen the organizations and cooperatives of farmers and exporters, especially to strengthen young farmers and women organizations. Originality. Originality/innovation: Due to the importance of the GAP standard issue and farmers' problems in providing the audit fees and establishment of GAP certificate, so far, no comprehensive study has been carried out in Iran on the development of operational strategies for the establishment of GAP and GroupGAP. Therefore, the current research is an attempt to provide a useful framework in explaining GAP standard development strategies with the participation of farmers in adopting the government, private, group and cooperative certification system. |
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Application private GAP standard for safety product certification due to costs is out of reach in many small and medium-sized farms among smallholder farmers. GroupGAP has provided a much-anticipated alternative where operators and farmers' cooperatives can pay the cost of certification on a cost-sharing basis. The purpose of this research was to explain the development strategies of GAP standard with emphasis on GroupGAP in the rice production system of Mazandaran province. Research is qualitative and data analysis was conducted in the grounded theory method, during a three-stage process of open coding, central coding, and selective coding. The data collection tool included an in-depth and semi-structured interview with a qualitative content analysis technique, which was analyzed through Maxquda software. The statistical population of the research was 18 experts of the Agricultural Jihad Organization and managers of the Rice Farmers Cooperative Company of Mazandaran Province, who were selected by the purposeful sampling method. After extracting the concepts of the content analysis of the interviews, 9 conceptual codes out of 30 initial codes were identified in the first stage of coding. After refining and merging, the codes were classified into 3 subcategories: group certification system, the development of publicGAP programs and the development of private GAP. Due to the importance of the GAP standard issue and farmers' problems in providing the audit fees and establishment of GAP certificate. Therefore, research is an attempt to provide a useful framework in explaining GAP standard strategies in adopting the government, private, group and cooperative certification system.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
سلامت و امنیت در زنجیره تأمین غذا نیز به علت مخاطرات ناشی از عدم انطباق و یا کاربرد نامناسب فناوری به خطر افتاده و تخریب زیست‌محیطی و مشکلات اقتصادی و نابرابری‌های اجتماعی در میان کشاورزان افزایش‌یافته است.(Rodriguez et al, 2009) از طرفی با توجه اهمیت صادرات محصول و تقاضای مصرف‌کننده به محصولات کشاورزی سالم و باکیفیت (Mankeb, Limunggura, Anuson, & Chulilung, 2013) ، اعمال مقررات سلامت محصول و الزامات ملی و بین‌المللی در جهت تأمین نظر مصرف‌کنندگان محصولات کشاورزی گسترش‌یافته است. استاندارد عملیات مناسب کشاورزی (GAP) در پاسخ به مقررات و استانداردها، تغییر در الگوی مصرف غذا، بهبود دسترسی به بازار، نیاز تولیدکنندگان به انعطاف‌پذیری برای پذیرش برنامه‌هایی مطابق با تقاضای تأمین غذای سالم تکامل‌یافته است.(Bihn & Gravani, 2006; Rejesus, 2009)
امروزه عملیات ایمنی غذایی کشاورزان، دانش ایمنی غذا و پذیرش گواهی‌های ایمنی مواد غذایی مانند عملیات مناسب کشاورزی (GAPs) تا حد زیادی ناشناخته مانده است.(Sinkel, Khouryieh, Daday, Stone, & Shen, 2018) عملیات مناسب کشاورزی یا GAP تلاشی برای بهبود پایداری کشاورزی در راستای ملاحظات زیست‌محیطی و منابع طبیعی، بهبود کیفیت و سلامت غذا، افزایش امنیت غذا از طریق بهبود روش‌های تولید است.(Hobbs, 2003) با توجه اهمیت صادرات محصول کشاورزی و تمایل مصرف‌کننده به محصولات کشاورزی سالم و باکیفیت و ایمن مطابق استاندارهای جهانی به‌منظور پاسخگویی کشاورزان در تضمین امنیت و سلامت مواد غذایی و رضایت مطلوب مصرف‌کنندگان (Mankeb et al., 2013; Achieng, 2014)، اعمال قوانین سلامت محصول و الزامات و گواهینامه ملی و بین‌المللی نیز در حال گسترش است. طرح نظام عملیات مناسب کشاورزی برای اولین بار در سال 1997 توسط کنسرسیومی از خرده‌فروشان اروپایی در پاسخ به ابراز نگرانی سازمان‌ها، مصرف‌کنندگان و دولت‌ها در دستور کار اتحادیه اروپا قرار گرفت و در سال 2002 به‌عنوان یک استاندارد بین‌المللی برای استانداردسازی عملیات کشاورزی (از کاشت بذر تا رسیدن به دست مصرف‌کننده) و قابلیت ردیابی[1] محصولات کشاورزی تازه نظیر میوه و سبزیجات به تصویب رسید.(Service of DG Agriculture & Rural Development, 2008) که ابتدا به‌عنوان گپ اروپایی[2] شناخته شد و در سال 2007 به گپ جهانی[3] تغییر پیدا کرد که برای انعکاس پذیرش جهانی طرح عملیات مناسب کشاورزی جهانی معرفی گردید.
مطالعات موجود جهت‌گیری GlobalGAP را اولویت قرارداد به کشاورزان بزرگ‌تر و عمده مالک نسبت به کشاورزان کوچک‌تر و خرده‌مالک به دلیل سرمایه‌گذاری‌های پرهزینه برای اخذ استانداردهای نسبتاً دقیق و سخت گزارش کردند.(Asfaw,2007; Mungai,2004; Graffham et al., 2007) با توجه به هزینه بالای به‌کارگیری استانداردهای EurepGap، می‌بایست دولت و ذینفعان مختلف به کشاورزان خرده‌مالک برای دسترسی به بازار سودمند کمک کنند. دولت می‌بایست به اشاعه و انتقال اطلاعات در زمینه استاندارد GAP اروپایی از طریق آموزش‌های ترویجی و از سوی دیگر ترغیب کشاورزان به شکل گروهی و تعاونی در تسهیم هزینه‌های قبول استانداردها کمک نماید و نیز یک سیاست برای اطمینان از برگرداندن قیمت واقعی به کشاورزان و همچنین ارزش محصول در بازار قرار داده شود.(Muriithi, 2008)
طرح‌های GAP دولتی پتانسیل و قابلیت لازم برای در برگرفتن دامنه وسیع‌تری از گروه‌های تولیدکنندگان خرده‌مالک از طریق رهیافت‌های مشارکتی برای مدیریت تولید در سطح مزرعه‌دارند. مشارکت تولیدکنندگان خرده‌مالک می‌تواند یک سری از بهبود شرایط پایداری شامل عملیات تولید ایمن‌تر، بهبود کارایی تولید و حفظ محیط‌زیست، کاهش فقر، ایجاد بستر سرمایه اجتماعی محلی را فراهم نماید. وضع این استانداردها در زمینه حمایت از تولید ملی می‌تواند پیشرفت مشخص در تحکیم زیرساخت‌های سازمانی برای کیفیت بالای سیستم‌های تولید را تسهیل نماید.(Amekawa, 2009) ظهور استانداردهای ملی GAP دولتی در منطقه آسه‌آن[4] را می‌توان حرکتی متضاد با گرایش خصوصی جهانی به‌سوی استانداردسازی ایمنی غذا در زنجیره ارزش جهانی در نظر گرفت (Amekawa, 2009). استانداردهای ملی GAP ایجادشده در جهان عمدتاً خصوصی هستند. در بخش خصوصی شرکت‌های صادرکننده نقش مهمی در GAP ایفا می‌کنند به‌عنوان شرکت‌هایی که اغلب از تولیدکنندگان در به‌کارگیری استانداردهای گپ حمایت می‌کنند و با پرداخت هزینه‌ها به کشاورزان فقیرتر و خرده‌مالک قرارداد می‌بندند و هزینه‌های گپ را تقبل می‌کنند و کمکی به کشاورزان خرده‌پا و فقیرتر می‌باشند Grethe, 2006) & (Kleinwechter.
GAP دولتی ممکن است برای تضمین سطح بالاتری از انصاف و برابری با مشارکت کشاورزان در مقیاس کوچک دیده شود et al., 2022) .(Amekawa در مورد استانداردهای GAP دولتی، دولت‌ها تا حد زیادی هزینه‌های ممیزی و صدور گواهینامه را متحمل می‌شوند. آن‌ها معمولاً استانداردهای گواهینامه پایین‌تری را نسبت به GlobalGAP و سایر استانداردهای GAP خصوصی تعیین می‌کنند که ممکن است فرصت بالقوه بیشتری برای گنجاندن کشاورزان در مقیاس کوچک در بازارهای اصلی ایجاد کند (Amekawa, 2009).
به‌طورکلی، بین میزان سختگیری موردنیاز در انطباق با یک استاندارد و هزینه‌های لازم برای اجرا می‌تواند رابطه متناسبی وجود داشته باشد. استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر به دلیل تغییرات پیچیده‌تر عملیاتی برای جلوگیری از آلودگی، به هزینه‌های اجرایی بیشتری توسط کشاورزان نیاز دارد. برعکس، استانداردهای ساده‌تر را می‌توان به‌راحتی با منابع اجرایی کمتر به دست آورد. ازاین‌رو کشاورزان با توانایی اقتصادی-اجتماعی کمتر قدرتمند در کشورهای درحال‌توسعه از طریق استقرار استانداردهای سخت‌گیرانه ایمنی مواد غذایی خصوصی، مانند GlobalGAP، از بازار اصلی در تجارت جهانی و صادرات حذف می‌شوند. در مقابل، با استقرار استانداردهای دولتی کشاورزان به دلیل عدم رعایت معیارهای انطباق راحت‌تر گواهی می‌شوند et al., 2022) .(Amekawa
استاندارد خصوصی GAP برای گواهی محصول سالم در بسیاری از مزارع کوچک و متوسط در میان کشاورزان خرده‌پا به دلیل هزینه‌ها دور از دسترس می‌باشد. GroupGAP گزینه جایگزین مورد انتظاری را که در آن بهره‌برداران، تعاونی‌های کشاورز می‌توانند هزینه صدور گواهینامه را به‌صورت تسهیم هزینه و مشترک پرداخت کنند، فراهم نموده است (NSAC, 2016). به‌طور مثال Hawaii GroupGAP تنها برنامه آموزشی ایمنی و سلامت غذا در مزرعه در هاوایی است که منجر به صدور گواهینامه هماهنگ شده GAP در سازمان کشاورزی ایالت متحده آمریکا می‌شود. GroupGAP هزینه صدور گواهینامه ایمنی مواد غذایی را با توزیع هزینه‌های آموزشی، کمک‌های فنی و حسابرسی بین تمام مزارع در گروه کاهش می‌دهد. با افزایش تعداد مزارع در گروه، هزینه هر مزرعه کمتر می‌شود زیرا هزینه‌ها بین مجموعه بزرگ‌تری از مزارع تقسیم می‌شود.(Hawaii GroupGAP, 2022)
برنامه GroupGAP به تولیدکنندگان این امکان را می‌دهد تا به‌طور جمعی و گروهی به نگرانی‌های ایمنی غذا رسیدگی کنند و به‌عنوان یک گروه گواهی دریافت کنند. رویکرد سیستماتیک این برنامه به ایمنی مواد غذایی باعث افزایش اعتماد خرده‌فروشان به محصولات تولیدکنندگان می‌شود. تولیدکنندگان کوچک یا خرده‌مالکان در برنامه GroupGAP، سیستم‌های ایمنی مواد غذایی را توسعه می‌دهند (Allen Neighborhood Center, 2022).
در ایران، سهم قابل‌توجهی از کل بهره‌برداری‌های کشور را اراضی زیر 5 هکتار و 5 تا 10 هکتار یعنی بهره‌برداران خرد تشکیل می‌دهند. سهم واحدهای خرد به بیش از 85 در صد کل بهره‌برداری‌های کشور خواهد بود.(Mojaver baghche et al., 2020) در استان مازندران بیش از 80 درصد از بهره‌برداری‌های کشاورزی را بهره‌برداری‌های کوچک‌مقیاس و خرد تشکیل می‌دهند. امرارمعاش این خانوارها به تولیدات مزرعه و درآمد کشاورزی وابسته است.(AhmadiFirouzjaie et al., 2016) بنابراین، صدور گواهینامه استاندارد GAP در چارچوب نگرانی‌های کلی تأمین هزینه‌ها توسط تولیدکنندگان خرده‌مالک قرار دارد. چالش‌های موجود در به‌کارگیری و اخذ استانداردهای ایمنی مواد غذایی بر کشاورزان خرده‌مالک بیشتر از تأثیر می‌گذارد Maertens, 2007) & .(Swinnen
برنج یک محصول حیاتی در سطح جهان است و بیش از 21 درصد از کالری موردنیاز انسان را تشکیل می‌دهد (Zhao, Lin, & Chen, 2020). با توجه به اهمیت تولید برنج در الگوی تغذیهای خانوارهای ایرانی و ایجاد اشتغال و درآمد تولیدکنندگان، برنج به‌عنوان محصول استراتژیک هم ازنظر تولید و سطح زیر کشت در ایران قابل‌توجه است و هم ازنظر الگوی غذایی جایگاه ویژه دارد. بنابراین توجه به این محصول در ایران و استان مازندران حائز اهمیت است .(Gafari Yasar., Keramatzadeh., & Jolaei, 2019) مزیت نسبی استان مازندران به کشت برنج ازنظر شرایط اقلیم و وسعت سطح زیر کشت به اهمیت تحقیق میافزاید. ازنظر سطح زیر کشت استان مازندران با 252573 هکتار رتبه اول را از کل سطح زیر کشت برنج کشور که حدود 637242 هکتار است به خود اختصاص داده است (حدود 40 درصد). درنتیجه نقش مهمی در امنیت غذایی مردم ایران دارد.(Ministry of Agricultural Jihad, 2022)
با توجه به جایگاه استراتژیک استان مازندران در تولید محصول برنج و امنیت غذایی کشور در این راستا تولید محصول سالم ازنظر مصرف کود و سم، افزایش بهره‌وری و کارایی و نیز تأمین سلامت مردم کشور و استان با توجه به آمار مرگ‌ومیر ناشی از سرطان‌ها موردتوجه است، از طرفی با توجه به مصرف برنج در سبد غذایی اغلب مردم منطقه و نیز صادرات برنج به سایر شهرستان‌های هم‌جوار و دیگر استان‌ها، مسئله مصرف سموم تهدیدی جدی برای مصرفکنندهها می‌باشد .(Shokrzadeh et al., 2012)
در مطالعات مربوط به تبیین راهبردهای توسعه استاندارد GAP با تأکید بر GroupGAP در ایران و استان تحقیق جامعی انجام‌نشده است، ضرورت انجام تحقیق پارادایمی و فرایندی با دیدگاه آینده‌نگری و آینده‌پژوهی در مطالعه حاضر از طریق فن تئوری بنیانی و روش کیفی موردتوجه قرار گرفت. بنابراین با توجه به نبود یک مدل استاندارد به‌منظور ترویج و توسعه عملیات مناسب کشاورزی (GAP) در مزارع برنج استان مازندران، در پژوهش حاضر مسئله‌ای که وجود دارد این است راهبردهای توسعه استاندارد عملیات مناسب کشاورزی با تأکید بر استاندارد GAP گروهی تبیین شود.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
استاندارد GAP
ابتکارات قوی انجام‌شده برای همسو کردن تمام استانداردهای نظارتی فعلی و مهر گواهی‌های اصالت برای خلوص و قابلیت اطمینان و ردیابی کالاهای بدون خطر در بازار، منجر به تعریف عملیات مناسب کشاورزی شد.(Coresta, 2005) GAP جهانی یک هیئت از بخش خصوصی جهت صدور استانداردهاى گواهى داوطلبانه و ارائه راهکارهاى لازم می‌باشد. هدف اصلى GAP جهانی علاوه بر ارتقا سطح ایمنى و امکان ردیابى مواد غذای نیازهاى امنیتى، بهداشتى و درمان کارگران و نیز حفظ محیط‌زیست در کلیه مراحل تولید از آماده‌سازى زمین زراعى، کشت بذر در خاک تا خارج شدن محصول از مزرعه می‌باشد.(Liu et al, 2007)
مفهوم و ماهیت استراتژی
استراتژی به یک برنامه عمل کلی برای دستیابی به اهداف و مقاصد اشاره دارد. استراتژی و تاکتیک‌ها باهم فاصله بین اهداف و ابزار را پر می‌کنند؛ و در طول اجرای یک استراتژی معین به کار می‌روند تا هدف موردنظر محقق شود. ایجاد اهدافی که باید به آن‌ها دست‌یافت، درواقع نیاز به تفکر استراتژیک دارد، اما جدا از تصمیم‌گیری بر روی استراتژی است که آن‌ها را تحقق بخشد (Nickols, 2016)
بررسی پیشینه تحقیق یکی از مراحل انجام پژوهش کیفی است که از نتایج این بخش در جهت‌گیری طرح تحقیق به کار نمی‌رود جهت غنی کردن گزارش تحقیق و تطابق بین راهبردهای استخراج‌شده از مصاحبه با ارائه پیشنهاد‌ها کاربردی دقیق استفاده می‌شود.
آمکاوا و همکاران (Amekawa et al., 2022) در مطالعه عملیات استاندارد GAP دولتی مطالعه تطبیقی در تایلند نشان دادند اندازه اقتصادی مزارع کشاورزی در منطقه دارای گواهی نسبتاً بزرگ‌تر است و تولید بیشتر بازارمحور است، درحالی‌که در منطقه بدون گواهی GAP، مقیاس کشاورزی کوچک‌تر بوده است. مطابق تحقیق راهبرد اهمیت آموزش در مورد استاندارد GAP دولتی در میان کشاورزان دارای گواهی برجسته نشان داده‌شده است.
محد علی و همکاران (Mohd Ali et al., 2021) در تحقیق با عنوان چالش‌های اجرای استاندارد GAP در مالزی با استفاده از تحلیل محتوای کیفی، شش چالش کلی از قبیل (1) پیچیدگی سیستم گواهی GAP، (2) دانش ناکافی، (3) عدم رفتار طرفدار محیط‌زیست در میان شالیکار، (4) ارتباط ناکارآمد، (5) کمبود فناوری و (6) عدم نظارت و اجرا نشان دادند و راهکارهایی مانند نقش دولت و سازمان‌های غیردولتی در تبلیغ و مزایای محصولات GAP برای سلامت انسان مانند بازاریابی محصولات در هایپرمارکت (محلی) و بازارهای بین‌المللی، برنامه‌های تلویزیونی، نمایشگاه‌ها و نقش نهادهای دولتی در ایجاد انگیزه و ترغیب به به‌کارگیری استاندارد GAP مانند تسهیلات گسترش آبیاری، تأمین پمپ آب، یارانه کود و سم و برنامه آموزش کشاورزان تبیین نمودند.
سینکل و همکاران (Sinkel et al., 2018) در مطالعه ارزیابی دانش و عملکرد کشاورزان ایالت کنتاکی آمریکا در رابطه با GAP نشان داده‌اند که حسابرسی و هزینه بالای صدور گواهینامه (67٪) و زمان‌بر بودن (68٪) به‌عنوان مهم‌ترین موانع درک شده برای تکمیل اقدامات ممیزی استاندارد GAPs هستند. درحالی‌که 35% از پاسخ‌دهندگان معتقد بودند که عدم دسترسی به فرصت‌های آموزشی در GAP مانعی برای صدور گواهینامه خواهد بود. 26% از پاسخ‌دهندگان فقدان راهکارها و راهبردهای فنی را به‌عنوان مانعی برای ممیزی GAPs شناسایی کردند.
مطالعه بانزون و همکاران (Banzon et al., 2013) در بررسی به‌کارگیری عملیات مناسب کشاورزی در فیلیپین نشان دادند که برای محصولات موز و انبه مزارع تعاونی و گروهی در جهت بازار صادرات محصول نقش مهمی داشته است.
کرستینگ و وولنی , 2012) (Kersting & Wollni در مطالعه به‌کارگیری استاندارد GlobalGAP به‌وسیله کشاورزان خرده‌مالک تایلند با تأکید بر گواهی‌های گروهی GlobalGAP، تأمین هزینه‌ها و منافع و دلایل پذیرش و عوامل اثرگذار بر به‌کارگیری GlobalGAP را موردبررسی قراردادند. صادرکنندگان، اهدا گران، همکاری بخش دولتی- خصوصی در حمایت‌های لازم برای تأمین هزینه استانداردها توسط کشاورزان خرده‌مالک با تأکید و اهمیت مشارکت کشاورزان در برنامه‌ها و عضویت در گروه‌های کشاورزان در گواهی GAP مؤثر است.
نالان یوکسل (Nalan Yüksel, 2009) در مطالعه‌ای به بررسی نقش تعاونی محلی در به‌کارگیری EurepGAP باهدف اینکه کشاورزان یاد بگیرند که چگونه مشکلات فرایند صدور گواهینامه را حل کنند و چه فرصت‌هایی برای صدور گواهینامه به کشاورزان ارائه‌شده است. با این هدف، ساختار سازمانی از یک تعاونی بازار میوه و سبزیجات تازه، موردبررسی قرار گرفت. اولویت‌های تعاونی برای طرح‌های سرمایه‌گذاری مانند یک انبار سردخانه و خط بسته‌بندی محصولات کشاورزی بود.
موریثی, 2008) (Muriithi در مطالعه خود تحت عنوان به‌کارگیری استاندارد گپ اروپایی با تبیین عوامل تعیین‌کننده، هزینه‌ها و الزامات برای قابلیت سودمندی GAP در میان کشاورزان خرده‌مالک صادرکننده محصول لوبیای فرانسوی در کنیا، مهم‌ترین محدودیت برای کشاورزان خرده‌مالک، هزینه سرمایه‌گذاری بالا در به‌کارگیری استانداردها بیان نمود و نشان داد راهبردهایی مانند کشاورزی قراردادی و عملیات دسته‌جمعی از طریق عضویت گروهی در افزایش به‌کارگیری استاندارد GAP در میان کشاورزان خرده‌مالک بسیار مؤثر است.
روششناسی پژوهش
تحقیق حاضر بر مبنای پارادایم کیفی با استفاده از تحلیل محتوای کیفی با نرم‌افزار مکس کیوها انجام‌شده است.
در این تحقیق 18 نفر از کارشناسان و متخصصان سازمان جهاد کشاورزی و مدیران شرکت تعاونی شالیکاران استان مازندران با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. برای حجم نمونه از روش گلوله برفی استفاده گردیده است. در نمونه‌گیری هدفمند، اصولاً هدف انتخاب مواردی است که با توجه به موضوع تحقیق اطلاعات زیادی داشته باشند. برای جمع‌آوری داده‌ها از مصاحبه عمیق، مشاهده مستقیم، تهیه عکس و فیلم، مدارک و اسناد کتابخانه‌ای و اینترنتی استفاده شد. روایی این پژوهش از طریق مصاحبه با کارشناسان و خبرگان جهاد کشاورزی و مدیران شرکت تعاونی شالیکاران استان مازندران مورد تأیید قرار گرفت.
در رهیافت تئوری بنیانی، روایی (اعتبار) و پایایی (اعتماد) پرسش‌های مصاحبه با استفاده از روش ارزیابی Lincoln & Guba تأیید شد که معادل روایی و پایایی در پژوهش‌های کمی است (Lincoln & Guba, 1985; Golafshani, 2003) و شامل چهار معیار اعتبار، قابلیت انتقال‌پذیری، قابلیت اطمینان و انطباق‌پذیری است. اعتبار پرسش‌های مصاحبه پژوهش توسط گروهی از متخصصان موضوعی موردبررسی و تأیید قرار گرفت و برای اطمینان از قابلیت انتقال‌پذیری یافته‌های تحقیق، با دو متخصص موضوعی که در انجام کار مشارکت نداشتند، در مورد یافته‌های تحقیق مشاوره به عمل آمد. به‌منظور ایجاد قابلیت اطمینان، مطالعه جزئیات و یادداشت‌های مصاحبه، به‌صورت دقیق ضبط و ثبت گردید و جهت کسب اطمینان از میزان انطباق‌پذیری و سازگاری یافته‌ها، تمام جزئیات ثبت‌شده چندین بار مورد بازبینی قرار گرفت. علاوه بر این، برای افزایش اطمینان از روایی از فن سه سویه سازی (مثلث سازی) شامل استفاده از منابع تأیید گر، پژوهشگران و روش‌های متعدد در طی فرآیند جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها استفاده شد. در مدل کیفی تحقیق چهار مرحله پشت سر گذاشته شد.
تحلیل داده‌ها در رویکرد تحلیل محتوا از طریق کدگذاری انجام شد. محقق باید اطمینان حاصل کند که مصاحبه دقیقاً همان‌طور که ضبط‌شده است رونویسی شده است. نظریه، از مفاهیم یا ایده‌هایی که محقق در دست دارد مشتق نمی‌شود، بلکه از حرکت مستمر و استقرایی جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها تکامل می‌یابد، برخلاف روش‌های دیگر، تجزیه‌وتحلیل می‌تواند و باید به‌محض جمع‌آوری داده‌ها شروع شود و پس از دریافت، داده‌ها کدگذاری شوند, 2012) Oliver,) و هر خط با جزئیات در فرایندی به نام زیر مقوله کدگذاری گردد (.(Hennink et al., 2011 هر متن مصاحبه به این شکل کدگذاری می‌شود که در ابتدای تحقیق، تحلیل خرد مفیدتر است تا فهرستی از مفاهیم برای تجزیه‌وتحلیل بیشتر ایجاد شود. این فرایند به‌عنوان ابزاری برای شکستن داده‌ها برای اطمینان از افشای همه معانی ممکن توصیف‌شده است Oliver, 2012)). کل فرآیند کیفی است و کدگذاری و سپس نام‌گذاری بخش‌هایی از داده‌ها را با برچسبی پیشنهاد می‌کند که به‌طور هم‌زمان هر قطعه داده را دسته‌بندی، خلاصه و تفسیر می‌کند. کدگذاری مرحله مهمی در تحقیقات نظریه پایه است. «کد در جستجوی کیفی اغلب یک کلمه یا عبارت کوتاه است که به‌طور نمادین یک ویژگی خلاصه، برجسته، ذات گیر و/یا تداعی‌کننده را برای بخشی از داده‌های مبتنی بر زبان یا بصری اختصاص می‌دهد.(Saldhana, 2012)
یافته‌ها
مطالعه حاضر باهدف تبیین راهبردهای توسعه استاندارد GAP با تأکید بر GroupGAP انجام شد. همان‌گونه که گفته شد، راهبردهای عمده با استفاده از روش تحلیل محتوای استقرایی تبیین شدند. در ابتدا نمونه‌ای هدفمند کارشناسان و متخصصان و مدیران شرکت تعاونی شالیکاران استان مازندران با استفاده از مصاحبه نیمه‌ساختارمند انتخاب شدند. نتایج مربوط به فرآیند کدگذاری داده‌ها در جدول (1) خلاصه‌شده است. درمجموع، 30 کد اولیه از متن مصاحبه‌ها به دست آمد و پس از تلخیص و تلفیق آن‌ها، 9 کد مفهومی و زیر مقولات به دست آمد. درنهایت، خرده‌مقولات شناسایی‌شده در قالب 3 مقوله اصلی به‌عنوان راهبردهای کلی مورد تفسیر قرارگرفته است (شکل 1).
شکل 1- نمودار شکل‌دهی طبقات مفهومی از مقولات و زیر مقولات با نرم افزار مکس کیودا
|
جدول 1. کدگذاری اولیه و شکل‌دهی طبقات مفهومی از مقولات و زیر مقولات |
|||
|
راهبردها |
مقولات |
خرده مقولات |
کد اولیه |
|
|
سیستم گواهی‌های گروهی |
توسعه سیستم قراردادی و خرید تضمینی |
1. قرارداد با کشاورزان و خرید تضمینی محصولات سالم 2. افزایش روابط قراردادی بین کشاورزان خرده‌پا 3. ترغیب کشاورزان به شکل گروهی در تسهیم هزینه‌های قبول استانداردها |
|
توسعه شرکت‌های تعاونی تولید محصول سالم |
4. توسعه تعاونی برنج برای تولیدکنندگان خرده‌پا 5. استقرار مزارع تعاونی و گروهی و خانوادگی 6. تعاونی یا انجمن‌های تولیدکننده یا صادرکنندگان 7. تعاونی‌های تأمین‌کننده نهادههای سالم 8. توسعه تعاونی‌های سبز و ارگانیک برای خرید برنج سالم 9. استقرار تعاونی‌های بازاریابی الکترونیکی برنج
|
||
|
|
توسعه برنامه‌های GAP دولتی |
حمایت از تولید ملی استاندارد |
10. حمایت از تولید ملی و با تولید محصول استاندارد و کیفیت بالای دستگاه‌های تولید 11. حمایت دولت در سرمایه‌گذاری خارجی و بین‌المللی 12. افزایش قیمت خرید محصولات سالم از محصولات عادی 13. نظارت و همکاری هم‌افزا سازمان استاندارد برای اخذ گواهی با همکاری سازمان محیط‌زیست و وزارت بهداشت و جهاد کشاورزی 14. ورود نهادههای تولید باکیفیت و مجاز 15. افزایش قیمت محصول GAP |
|
فرهنگسازی تولید محصول سالم |
16. طراحی و تدوین برنامه سلامت و امنیت غذایی برای هر ایرانی 17. اشاعه فرهنگ خرید محصول سالم و ارگانیک 18. برگزاری نمایشگاه‌های تولید محصول سالم 19. برنامه‌های آموزشی و رسانه‌ای برای عواقب مصرف سموم 20. ایجاد مدارس سبز و فرهنگ مصرف غذای سالم از مدرسه 21. سرمایه‌گذاری در بخش آموزش و ترویج تولید محصول سالم |
||
|
|
توسعه GAP خصوصی |
توسعه پلی کلینیک‌های خدمات مشاوره‌ای کشاورزی |
22. قرارداد با بخش خصوصی 23. بهره‌گیری از نیروی جوان و فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی 24. توسعه خدمات ترویج تشخیصی در کلینیک‌های ترویجی و آموزش کشاورزی 25. مدیریت کلان نظام تولید برنج با استقرار شرکت مادر تخصصی کشاورزی یا هلدینگ زراعی |
|
استقرار نظام گواهی و برچسب سلامت محصول |
26. ایجاد آزمایشگاه‌های اندازه‌گیری باقیمانده سموم و آفت‌کش‌ها 27. توسعه و افزایش تعداد شرکت‌های توزیع‌کننده نهادههای استاندارد 28. استقرار نظام گواهی بر روی مراحل تولید محصول در نظام تولید محصول سالم 29. اجرای صحیح قوانین مربوط به ردیابی باقیمانده سموم در محصولات 30. قرارداد با ناظران بین‌المللی برای بازدید از مزارع |
||
در این تحقیق پس از انجام مصاحبه حضوری و در برخی موارد غیرحضوری و تلفنی، مطالب با دقت بازبینی شدند و تحلیل محتوای روند مفهوم‌سازی برای شناسایی راهبردها صورت گرفت. در مرحلـه بعـد، واحدهای معنایی در قالب کد خلاصه شدند و سپس کدهای دارای بار مفهـومی یکسـان، در قالـب خـرده مقـولات طبقه‌بندی شدند. تشکیل مقولات از طریق کاهش تعداد واژه‌های خرده مقولات هم مفهوم، بدون آنکه معنـای آن‌ها تغییـر کند، انجام شد. پس از تشکیل مقولات، مضامین تبیین‌کننده راهبردهای توسعه استاندارد GAP تـدوین شـد. درواقع، مضـامین، مشتمل بر مفاهیمی بود که از سطح نهفته تفاسیر به دست آمد.(Lavaei Adaryani et al., 2019)
راهبرد استاندارد GroupGAP
یکی از راهبردهای عمده برای افزایش روابط قراردادی تحت مدل GroupGAP است. گروهی از کشاورزان می‌توانند باهم و به‌طور مشترک یک سیستم مدیریت کیفیت را از طریق یک‌نهاد سازماندهی مرکزی، مانند تعاونی تولیدکننده یا مرکز غذا که به‌عنوان واسطه بین کشاورزان و خریداران نهادی یا عمده‌فروشی عمل می‌کند، توسعه دهند. از طریق نهاد مرکزی، افراد واجد شرایط مزارع شرکت‌کننده را به‌صورت داخلی ممیزی می‌کنند.(NSAC, 2016) در آوریل 2016، USDA برنامه جدیدی به نام GroupGAP را راه‌اندازی کرد که این گواهی را برای مزارع متنوع کوچک‌تر قابل‌استفاده‌تر می‌کند.(Walk,2016)
تأکید بر گواهی‌های گروهی GlobalGAP، همکاری بخش دولتی- خصوصی در حمایت‌های لازم برای تأمین هزینه استانداردها توسط کشاورزان خرده‌مالک و اهمیت مشارکت کشاورزان در برنامه‌ها و عضویت در گروه‌های کشاورزان امکان‌پذیر است (.(Kersting & Wollni., et al., 2012
GroupGAP به‌عنوان یک گزینه مناسب برای کشاورزان جهت اخذ گواهینامه ایمنی غذا با کمک تعاونی‌های کشاورزان می‌باشد.(NSAC, 2016)تعاونی باعث می‌شود تلاش برای به دست آوردن گواهینامه GAP افزایش یابد، کشاورزان با حمایت مدیریت تعاونی اصول و قواعد صدور گواهینامه را بکار می‌گیرند.(Nalan Yüksel, 2009) صدور گواهینامه گروهی در بخش ارگانیک و محصول سالم به‌عنوان راهی برای تولیدکنندگان کوچک در کشورهای درحال‌توسعه برای سازماندهی کشاورزان در تعاونی یا سازمان‌های کشاورزان به گواهی محصولات برای بازارهای غربی از طریق یک سیستم کنترل داخلی می‌باشد.(Liu et al., 2004) در این تحقیق در راستای گواهی‌های گروهی دو راهکار عمده و زیر مقوله توسعه سیستم قراردادی و خرید تضمینی و توسعه شرکت‌های تعاونی تولید محصول سالم تأکید شده است. به‌طوری‌که سیاست‌ها و حمایت‌های دولتی در این راستا مطابق مصوبه شورای قیمت‌گذاری در مورد مجاز بودن وزارت جهاد کشاورزی نسبت به ترغیب کشاورزان به کشت قراردادی برنج در استان‌های گیلان و مازندران با توجه به اصلاح قانون تضمین خرید محصولات کشاورزی در جهت توسعه برنج داخلی با رویکرد کشاورزی قراردادی و اهمیت آن در استان مازندران.(Ministry of Agricultural Jihad,2022) به‌ضرورت موضوع میافزاید.
لازم است توسعه سیستم کشت قراردادی برنج در استان مازندران برای استقرار استاندارد GAP موردتوجه قرار گیرد. قرارداد با کشاورزان و خرید تضمینی، افزایش روابط قراردادی بین کشاورزان خرده‌پا، ترغیب کشاورزان به شکل گروهی در تسهیم هزینه‌های قبول استانداردها یکی از راهبردهای عمده برای افزایش روابط قراردادی بین کشاورزان خرده‌پا، اغلب از طریق گروه‌های کشاورزان می‌باشد (Jaffee, et al., 2005). صدور گواهی گروهی در افزایش تعامل تولیدکنندگان متوسط و کوچک، افزایش دسترسی با توجه به هزینه‌های حسابرسی پایین‌تر و امکان دسترسی سیستم صدور گواهینامه برای تولیدکنندگان به حاشیه رانده‌شده نقش بسزایی دارد. (Kersting & Wollni, 2011., Guedes Pinto et al., 2014)
تعاونی تولید نقش مؤثر در سازمان کشاورزی و مواد غذایی دارد و می‌توان آن را به شکل سازمان مهم برای کمک به دولت جهت بازرسی کیفیت و مدیریت تولید کشاورزی نامید. تعاونی کشاورزی عملکرد بالایی در کنترل و حفاظت ایمنی و سلامت مواد غذایی، افزایش درآمد کشاورزان و افزایش قدرت رقابت‌پذیری کشاورزان در بازار دارند.(XiangyuGuo, 2010)
نالان یوکسل., 2009) (Nalan Yüksel در بررسی تعاونی محلی برای اجرای عملیات مناسب، نقش تعاونی را در افزایش تلاش برای دریافت گواهینامه GAP و کمک به کشاورزان از طریق حمایت مدیریت تعاونی در اصول و قواعد صدور گواهینامه بیان نمودند. در این راستا استقرار مزارع تعاونی و گروهی و خانوادگی در استان مازندران با توجه به قانون ارث و تقسیم شدن اراضی شالی‌کاری به‌عنوان محدودیت در تولید و بهره‌وری و اجرای GAP باید موردتوجه جدی در جلوگیری از تغییر کاربری‌های اراضی کشاورزی با دیدگاه آینده‌نگری قرار گیرد.
همگام با تحقیق (Razzaghi Borkhani, 2016; Nalan Yüksel, 2009; XiangyuGuo, 2010; Kassie et al., 2013) راهکار استقرار تعاونی تولید محصول سالم به‌عنوان یک سازوکار برای استقرار GAP از دیدگاه کارشناسان گامی در راستای مشارکت‌پذیری بیشتر بهره‌برداران خرده‌پا می‌باشد. به‌طوری‌که با ساماندهی گروه‌های کشاورزان و تقویت تشکل‌های کشاورزان می‌توان از آن‌ها در فرایند مدیریت خدمات ترویجی، تسهیم و پرداخت هزینه‌های مشاوره و تسهیم هزینه تجهیزات و غیره بهره گرفت. از طرفی یکی از راهبردهای عمده برای افزایش روابط قراردادی بین کشاورزان خرده‌پا، نظارت و کنترل عملیات تولید کشاورزان خرده‌مالک در راستای ممیزی و کنترل کیفیت و اطمینان از بهبود کیفیت تولید اغلب از طریق گروه‌های کشاورزان مانند تعاونی تولید محصول سالم می‌باشد. تعاونی صادرکنندگان و تعاونی‌های تأمین‌کننده نهادههای سالم و توسعه تعاونی‌های سبز و ارگانیک برای خرید برنج سالم و استقرار تعاونی‌های بازاریابی الکترونیکی برنج در راستای توسعه تعاونی تولید محصول سالم توصیه می‌شود.
راهبرد توسعه برنامه‌های GAP دولتی
در مورد استانداردهای GAP دولتی مانند کشورهای آسه آن، دولت‌ها تا حد زیادی هزینه‌های ممیزی و صدور گواهینامه را متحمل می‌شوند. آن‌ها معمولاً استانداردهای گواهینامه پایین‌تری را نسبت به GlobalGAP و سایر استانداردهای GAP خصوصی تعیین می‌کنند که ممکن است فرصت بالقوه بیشتری برای گنجاندن کشاورزان خرده‌مالک در بازارهای اصلی ایجاد کند (Amekaw, 2009).
در مؤلفه فرهنگسازی با توجه به اهمیت نقش فرهنگسازی تولید و خرید محصول سالم در برنامه‌های دولت و ضرورت توجه به اهمیت دانش و آگاهی کشاورزان در توسعه برنامه‌های GAP (Nalan Yüksel, 2009; Joshi et al., 2020) نتایج نشان داد که آگاهی و دانش کمی در مورد GAP در میان کشاورزان وجود دارد. لذا اجرای برنامه‌های آگاهی‌بخشی و آموزش‌های مرتبط با GAP توصیه می‌شود. ایده این است که با سهیم شدن در هزینه‌های آموزش و گواهی، کشاورزان می‌توانند باهم همکاری کنند تا گواهینامه را به‌صورت گروهی دنبال کنند.(Walk, 2016)
باید خلاصه‌ای از عامل‌های مهم اثرگذار بر کیفیت محصول، بهره‌وری محصول و سلامت غذا در اطمینان از غذای سالم از مزرعه تا سفره برای مصرف افراد موردتوجه قرار گیرد. تولیدکنندگان، عمل آورندگان و فراوری کنندگان، انتقال‌دهندگان، فروشندگان و مصرف‌کنندگان نقش مهمی در تضمین سلامت و کیفیت غذا دارند. قوانین و مقررات دولتی برای عملکرد بازرسی و ممیزی سیستم غذا از طریق فعالیت‌های نظارت و پایش و مراقبت و برای الزامات قانونی و قوانین اجباری مسئول و پاسخگو هستند. (Fikri Bin & Samsudin, 2009).
حمایت از تولید ملی و با تولید محصول استاندارد و کیفیت بالای دستگاه‌های تولید و افزایش قیمت محصول سالم، حمایت دولت در سرمایه‌گذاری خارجی و بین‌المللی و فراهم شدن زمینه صادرات محصول سالم و ورود نهادههای تولید باکیفیت و مجاز و نظارت و همکاری هم‌افزا سازمان استاندارد برای اخذ گواهی با همکاری سازمان محیط‌زیست و وزارت بهداشت و جهاد کشاورزی در راستای راهبرد توسعه برنامه‌های GAP دولتی موردتوجه قرار گیرد.
مطابق تحقیق (Charnnarongku, 2007) در برنامه‌های ترویجی توجه به‌نظام ترویج دولتی و رهیافت‌های مشارکتی مدرسه در مزرعه کشاورز با مشارکت کشاورزان در FFS، سازماندهی افراد در گروه‌ها، جلسات منظم و فرایندهای یادگیری دوطرفه برای بهبود شناخت و درک آن‌ها و به‌کارگیری عملیات مناسب کشاورزی در سطح مزرعه حائز اهمیت است تا با کاهش استفاده از ترکیبات شیمیایی کشاورزی و عملیات و فناوری‌های نوین مدیریت تلفیقی آفات و مدیریت مزرعه و انواع مختلف کود آلی ارگانیک زیر نظر سازمان جهاد کشاورزی و سازمان استاندارد به‌عنوان نهاد گواهی دهنده، اعتبار گزاری و تأیید گواهی‌های برای کاهش کاربرد ترکیبات شیمیایی کشاورزی انجام گیرد.
راهبرد توسعه استاندارد GAP خصوصی
در بخش خصوصی شرکت‌های صادرکننده نقش مهمی در GAP ایفا می‌کنند به‌عنوان شرکت‌هایی که اغلب از تولیدکنندگان در به‌کارگیری استانداردهای گپ حمایت می‌کنند و با پرداخت هزینه‌ها به کشاورزان فقیرتر و خرده‌مالک قرارداد می‌بندند و هزینه‌های گپ را تقبل می‌کنند و کمکی به کشاورزان خرده‌پا و فقیرتر می‌باشند Grethe, 2006) & (Kleinwechter. ایجاد نظام ترویج قراردادی از طریق همکاری قراردادی نظام ترویج دولتی با آژانس‌های خصوصی جهت انتقال فناوری‌های کشاورزی، ارائه خدمات مشاوره و غیره در استقرار عملیات مناسب کشاورزی نقش مهمی ایفا می‌کند. به‌طور مثال در تایلند مشارکت بخش دولتی و بخش خصوصی آغازشده است و بیشتر بر استاندارد گپ جهانی و گپ اروپایی تمرکز دارد و مهم‌ترین استاندارد در رابطه با دسترسی به بازارهای اروپایی می‌باشد.(Henson, et al., 2010) یک منبع اطلاعاتی از ناظران و متخصصان کشاورزی، مشاوران GlobalGAP، آموزشگران و مروج کشاورزی در تایلند شرط لازم برای ارائه توصیه‌های و آموزش بر اجرای برنامه‌های گپ جهانی می‌باشد. صادرکنندگان، کشاورزان، گروه‌های کشاورزان، خدمات مشاوره‌ای خصوصی در زمینه الزامات گپ جهانی و موافقت در زمینه پذیرش و اجرای استاندارد GlobalGAP دریافت می‌کنند (Kersting & Wollni,2011).
برای استقرار استاندارد GAP با تأکید بر گواهی‌های GAP خصوصی در میان کشاورزان، توسعه پلی کلینیک‌های خدمات مشاوره‌ای کشاورزی با دیدگاه توسعه کارآفرینی و بهره‌گیری از فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی برای تولید برنج سالم از مزرعه تا سر سفره و کلینیک‌های ترویجی و آموزش کشاورزی و نیز توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان برای توزیع نهادههای سالم و استاندارد پیشنهاد می‌شود.
نتیجهگیری
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با استفاده از فن تحلیل محتوای کیفی و رویکرد استقرایی، به اهمیت موضوع استاندارد GAP و مشکلات کشاورزان در تأمین هزینه‌های ممیزی و استقرار گواهی GAP، تلاشی برای ارائه چارچوبی مفید در تبیین راهبردهای توسعه استاندارد GAP با مشارکت کشاورزان در اتخاذ سیستم گواهی‌های دولتی، خصوصی، گروهی و تعاونی است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، پیشنهاد می‌شود از این تحلیل، برای استخراج راهبردها، عملیاتی به‌طور اقتضایی با توجه به شرایط کشاورزان استفاده شود. با توجه به یافته‌های به‌دست‌آمده در راستا تحقق‌پذیری راهبردهای پیشنهادی توجه به راهکارهای زیر حائز اهمیت است:
الف) راهکارهای توسعه راهبرد GAP گروهی:
ب) راهکارهای توسعه راهبرد GAP دولتی:
ج) راهکارهای توسعه راهبرد GAP خصوصی:
مشارکت نویسندگان
فاطمه رزاقی بورخانی (مفهوم‌پردازی، روششناسی، بررسی اطلاعات و پایش، بازبینی و ویرایش و نظارت و سرپرستی).
تشکر و قدردانی
این مقاله مستخرج از طرح ارتباط با صنعت در قالب فرصت مطالعاتی بـا حمایت و همکاری دفتر ارتباط با صنعت دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با سازمان جهاد کشاورزی استان مازندران انجام‌شده است که بدین‌وسیله از تمامی متصدیان دانشگاه و کارشناسان و مدیران جهاد کشاورزی استان مازندران تشکر و قدردانی به عمل می‌آید.
)