نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد ترویج و آموزش کشاورزی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان
2 هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی ومنابع طبیعی خوزستان
چکیده
تازه های تحقیق
نتایج حاصل از تحلیل چند معیاره با استفاده از تکنیک AHP نیز نشان داد که معیار مدیریتی در راستای موفقیت تعاونیهای تولید نسبت به سایر معیارها بالاترین اولویت را به خود اختصاص میدهد. درواقع، این یافته نشان میدهد که پیش‌نیاز موفقیت تعاونیهای تولید در استان خوزستان، بهبود و توانمندسازی ساختارهای مدیریتی در بخش‌های برنامهریزی، سازمان‌دهی، هماهنگی، کنترل، اجرا و ارزیابی در تعاونیهای مذکور هست. لذا، ضرورت دارد که در گام اول فرهنگ ایجاد رفتار مشارکتی در بین اعضاء هر تعاونی نهادینه گردد و سپس توانمندسازی آنها در ابعاد فنی و تخصصی موردتوجه قرار گیرد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Cooperatives are one of the types of participatory management systems, which provide farmers with a role in decision-making and agricultural management by providing mechanisms. In this regard, water users' organizations are formed with the aim of reducing the role of government and increasing the role of water consumers and other local institutions in the management of irrigation networks and play a key role in optimal water consumption. Therefore, this study was conducted to evaluate the factors affecting the performance of production cooperatives in the catchment area of Khuzestan with emphasis on the management of irrigation and drainage networks. The statistical population of the study consisted of all members of production cooperatives within the irrigation and drainage networks of Khuzestan (N = 5831). The sample size was determined using the sampling table of Bartlett et al. (2001) and by stratified random sampling method with proportional assignment (according to member production cooperatives), 361 people. The results of factor analysis indicate that the factors affecting the performance of production cooperatives in the catchment area of Khuzestan province include economic and financial, socio-cultural, legal-political, managerial and technical factors. The results of multi-criteria analysis using AHP technique also showed that the management criterion is the highest priority for the success of production cooperatives compared to other criteria. In fact, this finding shows that the prerequisite for the success of production cooperatives in Khuzestan is the improvement and empowerment of management structures in the areas of planning, organizing, coordinating, controlling, implementing and evaluating production cooperatives.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
در دهه 70 میلادی، توسعه سرمایه‌گذاری در ساخت تأسیسات بزرگ تسهیل آبیاری واحدهای کشاورزی آغاز گردید (غنیان و همکاران، 1392). در اکثر کشورها در ابتدا مدیریت این واحدها در اختیار بخش دولتی قرار گرفت. به دلیل ناتوانی و محدودیتهای سازمانهای مسئول (دولتی) در امور اداره و مدیریت ازجمله در امر جمعآوری آب‌بها و تأمین هزینه‌های نگهداری و بهرهبرداری سامانههای آبیاری، رویکرد دولتی در اداره واحدها، با تردیدهای جدی روبرو شد. این سیر در دهه 90 میلادی تحت تأثیر تعدیلات ساختاری و سیاستهای نئولیبرال رایج در عرصه جهانی و مدیریت متمرکز منابع آب به سمت تغییر رویکرد از عرضه محوری آب به تقاضامحوری که بر مشارکت ذینفعان و توسعه ظرفیت‌های سازمانی محلی همراه با یادگیری اجتماعی دلالت داشت، تغییر جهت داد و جلب مشارکت مردم محلی در برنامههای توسعه آبیاری، در دستور کار کارگزاریهای بسیاری از دولتها قرار گرفت و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شد (2003 Khanal,). به‌گونه‌ای که این سبک مدیریتی (مدیریت مشارکتی آبیاری و انتقال مدیریت آبیاری) در دهه ۶۰ در بنگلادش و آمریکا، در دهه ۷۰ در مالی و کلمبیا، در دهه ۸۰ در فیلیپین و تونس، در قرن اخیر در پاکستان، هند و چین و بیش از 60 کشور دنیا (که دربرگیرنده 75% جمعیت و 80% از اراضی آبی جهان است) توسعه یافت (2007 Munoz et al.,). در حقیقت در جریان اعمال رویکرد مدیریت مشارکتی آبیاری در جهان، میتوان پیوستاری را در نظر گرفت که یکسر آن دولت با تمام اختیارات و برخورداری از حق نمایندگی بهرهبرداران قرار دارد و در سوی دیگر، تمامی اختیارات و مسئولیت‌ها در دست بهرهبرداران است و بین دو سر این پیوستار، حالات مختلفی از ترکیب همکاری بخش دولتی و کشاورزان در مدیریت آبیاری به چشم می‌خورد که سبک تعاملات همکاری بین دولت و مردم در کشورهای گوناگون به روش‌های مختلفی، نمود پیداکرده است (خسروی پور و مهراب قوچانی، 1395).
تحولات گسترده و پرشتاب در تمامی بخش‌های زندگی انسان در طول قرن بیستم و خصوصاً دو دهه اخیر، به‌گونه‌ای الزامآور تغییر و تحولات در مسائل مدیریتی را در ابعاد مختلف فراهم ساخته است (زرگر پور و نورزاد، 1388). این در حالی است که امروزه مسائلی از قبیل رشد جمعیت (Hamdy, 2007)، کمیاب شدن منابع آبی مناسب به دلیل تحمیل هزینه‌های مالی و زیست‌محیطی سنگین جهت احداث تأسیسات زیربنایی جدید و رشد تقاضای دیگر بخش‌های اقتصادی برای تأمین منابع آب (Barker & Molle, 2004) ضرورت توجه به منابع آب را بیش‌ازپیش نمایان می‌سازد. بنا به عقیده بانک جهانی، از یک‌سو اصلی‌ترین دلیل کمبود آب در جهان، مدیریت ضعیف و ناکارآمد نظام‌های آبیاری و عدم تعادل میان درآمدها و هزینه‌های این بخش است (Qiao et al., 2009؛ Heyd & Neef, 2004). از سویی دیگر در نظام‌های آبیاری دولتی، کشاورزان به‌عنوان استفادهکنندگان واقعی، فاقد انگیزه لازم برای استفاده اقتصادی و بهینه از آب هستند، چراکه درک درست و برداشتی جامع از هزینه و ماهیت فرآیند تأمین و تدارک آن ندارند (Hamdy, 2007). به عبارتی مدیریت منابع آب، امروزه با چالشها و محدودیتهای جدیدی روبروست که قبل از آن به‌هیچ‌وجه در این ابعاد مطرح نبوده است (دحیماوی و همکاران، 1394).
از سوی دیگر میدانیم که کشور ایران نیز دارای یک اقلیم خشک است و آب عامل محدودکننده توسعه کشاورزی در اغلب نقاط کشور محسوب میشود. مهمترین مسئله در مدیریت منابع آب کشور عبارت است از برقراری تعادل بین عرضه و تقاضای آب. ازآنجاکه مقدار عرضه آب همیشه محدود بوده و مقدار تقاضا نیز با افزایش جمعیت و بهبود سطح زندگی دائماً در حال افزایش است، برنامهریزی جهت استفادهی بهینه از منابع آب دارای اهمیت ویژه‌ای است (افروزه و همکاران، 1390). بخش کشاورزی در ایران، مبتنی بر نظام‌های بهرهبرداری است (لهستانی زاده، 1389) بنابراین، توسعه کشاورزی در ایران به معنی ایجاد تحولی کیفی و بنیادی در ساختار کشاورزی است که لازمه آن، شناخت نظام‌های بهرهبرداری بهینه و مناسب در ایران است. اهمیت این موضوع در نیل به اهداف توسعه بدان حد است که در ایران موانع ساختاری مربوط به‌نظام بهرهبرداری به‌عنوان بزرگ‌ترین و بنیادی‌ترین مانع نرم‌افزاری موجود بر سر راه توسعه بخش کشاورزی و تحقق اهداف راهبردی آن تلقی میگردد (عبداللهی، 1379) در این رابطه، نظام‌های بهرهبرداری، همواره به‌عنوان یکی از ارکان اساسی توسعه کشاورزی پایدار در ایران مطرح بوده و از زوایای مختلفی به آن توجه شده است. چراکه محدودیت آب و ضرورت مدیریت بهینه استفاده از آن، در طول زمان موجب پیدایش و تکامل نظام‌های بهرهبرداری متعددی در شرایط گوناگون طبیعی و اجتماعی روستاهای ایران شده است. به‌گونه‌ای که اصلاح، ایجاد و بسط تشکل‌های نوین و مناسب کشاورزی، اصلی‌ترین حرکتی است که بیش از هر عامل دیگری می‌تواند در افزایش بهرهوری و ارتقای همهجانبهی عملکرد و به‌تبع آن توسعه پایدار بخش کشاورزی و توسعه متوازن جامعه روستایی، مؤثر واقع شود (عباسی و همکاران، 1395). در این راستا، همچنین عواملی از قبیل فقدان بهرهبرداری بهینه اقتصادی از منابع آب و اراضی کشاورزی، فرسودگی فزاینده شبکههای آبیاری و زهکشی و تأسیسات مربوط به آن و استفاده از رهیافتهای مدیریتی آب در این زمینه، موجب شده است که برنامههای انتقال مدیریت آبیاری به تشکل‌های آببران در کشور موردتوجه قرار گیرند. لذا تاکنون سرمایه‌گذاری‌های ویژه‌ای در خصوص ظرفیت‌سازی و کمک به ایجاد زیرساخت‌های اجتماعی در سیستم آبیاری انجام‌شده است که یکی از مهمترین دستاوردها در این زمینه، ایجاد تعاونیهای تولید است. این‌گونه تشکلها و واگذاری مدیریت شبکههای آبیاری به کشاورزان دخالتی راهبردی با اثرات چندگانه در اقتصاد روستایی است. ازاین‌رو، عوامل بسیاری می‌تواند تحقق اهداف غایی این تعاونیهای تولید را تحت تأثیر خود قرار دهد. لذا توجه به مشکلات، چالشها و به‌طورکلی آسیبپذیری این تعاونیها امری بسیاری ضروری تلقی میشود. ازاین‌رو، تعاونیهای تولید به‌مثابه سازمانهای غیردولتی در روستاها، بهمنظور آگاهی از میزان مطلوبیت و مرغوبیت فعالیت‌های خود به‌ویژه در محیطهای پیچیده و پویا نیاز مبرم به ارزیابی دارند. در این راستا، واکاوی عوامل مؤثر بر موفقیت آنها به‌عنوان یک‌نهاد باسابقه را میتوان ازجمله راهکارهای اصلی در فرآیند توسعه روستایی دانست (کریم، 1394).
در سال‌های اخیر راهبردهای توسعه از تأکید بر نقش مرکزی دولت به‌سوی مشارکت بیشتر سازمانهای غیردولتی و مردمی تغییر و تلاش‌های زیادی در کشورهای مختلف جهت انتقال مدیریت سامانههای آبیاری از دولت به بخش خصوصی یا سازمانهای محلی صورت گرفته است (غنیان،1391). با توجه به اهمیت موضوع، در کشور ما نیز از سال 1370 مسئله جلب مشارکت بهرهبرداران در دستور کار بخش‌های آب و کشاورزی قرارگرفته و در برنامههای توسعه کشور نیز بر آن تأکید شده است لیکن تاکنون توفیق چندانی حاصل نشده است. بهرهبرداران تمایل چندانی برای مشارکت در مدیریت آبیاری نداشته و نگهداری و مدیریت شبکه‌ها را از وظایف دولت میدانند. باوجوداینکه مشارکت منسجم و اصولی تشکل‌های بهرهبرداران در مدیریت آب که درنهایت به انتقال مدیریت آب میانجامد، نیازمند تدوین قوانین لازم و حمایت‌های دولتی متعدد است اما تمایل بهرهبرداران به مشارکت در مدیریت منابع آب از مهمترین ضروریات است چراکه مشارکت به هر صورتی که باشد باید ناشی از تمایل درونی افراد باشد (اسلامی،1392).
نظام‌های بهرهبرداری از آب کشاورزی شامل مجموعه‌ای از فنون و رویه‌های قانونی یا عرفی در زمینه‌های تأمین، انتقال و توزیع آب، نحوه تأمین نیاز آبی گیاهان و ساماندهی مناسب عوامل انسانی و نیروی کار در این حوزه است (حقوقی اصفهانی، 1396).
نظام‌های بهرهبرداری کشاورزی به‌عنوان کانون و محور کلیه فعالیت‌های مربوط به توسعه بخش کشاورزی پایدار در ایران مطرح است و بیان میشود که گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی امروزی و سودآور از طریق اصلاح و ایجاد و توسعه نظام‌های جدید و مناسب کشاورزی، جزو اصلی‌ترین فعالیت‌هایی است که بیش از هر عامل دیگری می‌تواند در افزایش بهرهوری و ارتقای همه‌جانبه عملکرد و به‌تبع آن توسعه پایدار بخش کشاورزی مؤثر واقع شود (بردی و همکاران، 1390). تعاونیها مناسب‌ترین سازمانهای مردم‌نهاد جهت مشارکت مردم در مدیریت منابع آب میباشند. لذا توانمندسازی تشکل‌های مردم‌نهاد در بخش کشاورزی تا خوداتکایی کامل، می‌بایست به‌طورجدی موردتوجه قرارگرفته (خسروی پور و همکاران، 1398) و با توجه به سابقه طولانی تشکیل نظام‌های بهرهبرداری جمعی از منابع آب در سطح استان خوزستان، ضروری است تا عوامل مؤثر بر موفقیت آنها موردبررسی قرار گیرد تا ضمن رفع موانع و استفاده از ظرفیت‌های موجود، تجربهای مفید جهت اقدامات آتی باشد.
نگاهی گذرا به تجربه کشورهایی نظیر هلند، یوگسلاوی سابق، ژاپن و بسیاری از دیگر کشورهای موفق در عرصهی تولید محصولات کشاورزی نشان میدهد که تعاونیهای کشاورزی، نقش بسیار مهمی در بهبود الگوهای مربوط به نظام‌های بهرهبرداری و رشد و توسعه‌ی کشاورزی آنها داشته‌اند. در حقیقت، تعاونیهای کشاورزی نوعی از سازمانهای کشاورزان و شکل تکامل‌یافته‌ی رهیافت گروه کار هستند که می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای توانمندسازی و توسعه عدالت و کانالی مؤثر بهمنظور انتقال نیازها و اولویت‌های کشاورزان به سطوح بالاتر ملی و بین‌المللی به شمار می‌روند (فائم، 2007). به عقیدهی Opare(2007) سازمانهای محلی نظیر تعاونیها، دارای بهترین ظرفیت برای اجرا و مدیریت ابتکارات مربوط به توسعه‌ی مشارکتی بوده و می‌توانند برای برآورد نیازها و خواسته‌های اصیل جامعه، پاسخ مناسبی به همراه داشته باشند. همچنین، این تشکلها تأثیر پررنگی در ایجاد همبستگی و همیاری در جامعه و تعالی بخشیدن به روح انسانی جهت کاهش فقر دارند (Opare,2007). تعاونیهای تولید به کشاورزان خرده‌پا کمک می‌کنند تا ظرفیت تولید و بازار رسانی خود را بهمنظور پاسخگویی به چالش‌های رقابتی و فرصت‌های تجاری بازار بالا ببرند. مطالعات مختلف صورت گرفته در ایران نیز، به‌گونه‌ای مؤید نتایج فوق است. در این راستا نتایج پژوهش پزشکی راد و کیانی مهر (1380) نیز حکایت از آن داشت که تعاونیهای تولید توانسته‌اند موجب افزایش درآمد اعضای خود شده و گام‌های مثبتی در زمینه ی توزیع نهاده‌ها بردارند. لذا شناسایی عوامل تأثیرگذار بر عملکرد تعاونیهای تولید کشاورزی را میتوان ازجمله راهکارهای اصلی در فرآیند توسعه روستایی دانست (کریم، 1394). در راستای تحقق این مهم محققان متعدد هر یک به شناسایی عاملهای تأثیرگذار بر عملکرد تعاونیهای تولید کشاورزی پرداختهاند که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود.
سروستانی و همکاران (2019) آموزش مناسب بهرهبرداران و اعضای هیئت‌مدیره تعاونیها در خصوص بهرهبرداری و نگهداری از شبکه‌ها، مشورت با بهرهبرداران حین مطالعه، دخالت در اجرا و بهرهبرداری از طرح‌ها را ازجمله مهمترین عوامل مؤثر بر موفقیت تعاونیها برشمردند. غفاری راد و همکاران (1396) نیز عواملی چون ایجاد شهرکهای کشاورزی و توسعه زیرساختها و خدمات پشتیبانی تولید، واگذاری اراضی مطابق با آرایش شبکه و به‌صورت هندسی و یکپارچه، ساماندهی عشایر در قالب طرحهای اسکان عشایری، اجرای برنامههای توانمندسازی بهرهبرداران از قبیل برگزاری دورههای آموزشی، بازدید از طرحهای موفق و ایجاد مزارع نمونه را ازجمله مهمترین عوامل مؤثر بر موفقیت تعاونیها و عاملهایی چون بیتوجهی مسئولین، سازوکار نادرست توزیع آب، عدم مشورت با مردم و نقض قوانین و بدقولی مسئولان را نیز ازجمله مهمترین موانع مؤثر در تشکیل تعاونی آب بران عنوان نمودند. صائب و همکاران (1396) نیز اظهار نمودند که مشارکت موجب افزایش مسئولیت‌پذیری و رضایتمندی کشاورزان در نگهداری و بهرهبرداری از شبکههای آبیاری میشود و مدیریت مشارکتی در مقایسه با بخش مدیریت دولتی بر عملکرد شبکههای آبیاری و زهکشی نقش مؤثرتری بازی می‌کند.
قلیزاده و همکاران (1396)، در مقایسهی سه نوع نظام شرکتهای تعاونی تولید، شرکتهای سهامی زراعی و شرکتهای کشت و صنعت، شرکتهای تعاونی تولید را مناسب‌ترین نظام بهرهبرداری از آب‌وخاک در بخش کشاورزی ارزیابی نموده و نشان دادند که عوامل اقتصادی و سرمایه اجتماعی بیشترین تأثیر را بر موفقیت شرکتهای تعاونی تولید دارند. صباغی و همکاران (1395)، نیز عواملی چون آگاهی اعضاء از اصول و فلسفه شکل‌گیری تعاونیهای تولید، رضایتمندی اعضاء، میزان مشارکت اعضاء، بهره‌مندی اعضاء از آموزش و میزان سرمایه تعاونی را از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر موفقیت تعاونیها برشمردند.
نتایج مطالعهی حاجی و همکاران (1394)، نیز حاکی از آن است که عوامل اجتماعیـ فرهنگی، شخصیتی، آموزشیـ ترویجی، مدیریتی، اقتصادی، سیاستی و زیست‌محیطی با توسعه پایدار تعاونیهای تولید کشاورزی رابطه معنی‌داری دارند. نتایج مطالعهی کرمی و آگهی (1392)، نیز نشان داد که عوامل آموزشی، فرهنگی ـ اجتماعی، شخصیتی، مدیریتی و اقتصادی بر توسعه تعاونیهای کشاورزی تأثیرگذارند.
از منظر حیدری و همکاران (1394)، نیز عوامل اقتصادی، اجتماعی، حقوقی، مدیریتی، فردی و آموزشی و شاخصهایی چون میزان اشتغال‌زایی، سودآوری، سطح تحصیلات مدیران و اعضاء، تخصص مدیران و اعضاء، تداوم فعالیت شرکت تعاونی و میزان مشارکت و رضایت اعضاء را ازجمله شاخصهای شناسایی تعاونیهای موفق کشاورزی ارزیابی نمودهاند. مهمترین راهبردهای توسعه تعاونیهای تولید کشاورزی ایران از دیدگاه آقاصفری و همکاران (1393)، افزایش سطح آگاهی فنی و تخصصی اعضاء، ضعف رهبری و مدیریت توانمند، حمایت دولت از بخش تعاونی و نامشخص بودن جایگاه تعاونی در امور حقوقی تعاونی است.
در این راستا ماقبل و همکاران (1393) نیز مهمترین راهکارهای توسعه و تقویت تعاونیهای آببران را به ترتیب حمایت و پشتیبانی دولت از تشکلها، بهبود آموزش و ترویج در تشکلها، بهبود سیاست‌گذاری و برنامهریزی توسعه کشاورزی، بهبود ارتباط دولت-تشکل و تقویت جایگاه قانونی تشکل‌های آببران معرفی نمودند. در مطالعهی سامیان و همکاران (1391) نیز عوامل اقتصادی، فردی، مدیریتی، فنی و اجتماعی بیشترین تأثیر را در موفقیت و توسعه تعاونیهای روستایی داشتند.
محمودزاده و صبوری (2014) نیز عوامل اجتماعی، اقتصادی، اداری و آموزشی را از عوامل مؤثر بر تمایل کشاورزان برای موفقیت تعاونیهای تولید میدانند. Montes & Madamba (2013) نیز عواملی چون رهبری، برنامهریزی استراتژیک، نوآوری مستمر، مدلهای کسب‌وکار انعطافپذیر و ساختارهای سازمانی هماهنگ، نفوذ بین‌المللی بازارها و تعهد عضو به تعاونی را مهمترین عوامل مؤثر بر پایداری تعاونیها عنوان نمودند.
روش‌شناسی تحقیق
این تحقیق علی- ارتباطی باهدف کلی تبیین عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان با تأکید بر مدیریت شبکههای آبیاری و زهکشی، انجام شد. جامعه آماری این تحقیق را تمامی اعضای تعاونیهای تولید در محدوده شبکههای آبیاری و زهکشی (32 تعاونی تولید) در 210 روستا و با جمعیت 9571 بهره‌بردار و 5831 نفر بهره‌بردار عضو در تعاونیهای تولید تشکیل دادند (5831=N). حجم نمونه با استفاده از جدول نمونهگیری بارتلت و همکاران (2001) و به روش تصادفی طبقهای با انتساب متناسب (برحسب تعاونیهای تولید عضو)، 361 نفر تعیین شد. ابزار مورداستفاده در این پژوهش پرسشنامهی محقق ساختهای بود که جهت تعیین پایایی آن با استفاده از 33 پرسشنامه در مراحل اولیه پرسشگری، پیشآزمون انجام گرفت و مقدار آلفای ترتیبی آن با استفاده از نرمافزار SPSS25 محاسبه گردید (α=0.94). روایی شکلی و محتوایی پرسشنامه نیز توسط گروهی از متخصصان و صاحب‌نظران آموزش عالی کشاورزی و نیز مدیران و کارشناسان و متخصصان موضوعی شاغل در سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان، تعیین شد. پس از تکمیل پرسشنامه‌ها در گروههای نمونه عملیات کدگذاری، استخراج اطلاعات و انتقال آنها به رایانه انجام شد. پس از طی فرآیند داده‌پردازی، محاسبههای آماری متناسب با اهداف اختصاصی پژوهش با استفاده از نرمافزار SPSS25 انجام شد. در این پژوهش بهمنظور شناسایی عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان با تأکید بر مدیریت شبکههای آبیاری و زهکشی از تحلیل عاملی بهره گرفته شد. با توجه به اینکه چرخش عاملی غیرمتعامد خوشه‌بندی دقیقتری از متغیرها را نشان میدهد و در سطح واقعیت کمتر متغیرها را میتوان یافت که با یکدیگر همبستگی نداشته باشد از روش غیرمتعامد استفاده گردید (نجفی، 1392). بدین منظور ابتدا جهت بررسـی مناسـب بـودن دادهها برای آزمون تحلیل عاملی، از آزمون KMO[1] استفاده شد. بر اساس نتایج مقدار KMO، 766/0 محاسبه گردید، بنابراین کفایت نمونهگیری برای انجام تحلیل عاملی اکتشافی تأیید شد. افزون بر این، بـرای اطمینـان از اینکـه مـاتریس همبستگی که پایه تحلیل عاملی قرار میگیرد، در جامعه برابر صفر نیسـت از آزمـون بارتلت[2]، اسـتفاده شـد. مقدار آماره بارتلت نیز 906/8 با سطح معنی‌داری 000/0 محاسبه گردید، بنابراین، ساختار دادههای پژوهش برای انجام تحلیل عاملی اکتشافی مناسب است.
لازم به ذکر است که روش‌های مختلفی برای استخراج عامل‌ها وجود دارد که متداول‌ترین آنها تحلیل مؤلفه‌های اصلی است که در این تحقیق نیز بهمنظور تلخیص متغیرها و دستیابی به تعداد محدودی عامل بهمنظور شناسایی عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان، از این روش استفاده شد. سپس برای شناسایی متغیرهای مربوط به هر عامل و نیز برای تفسیرپذیر نمودن عامل‌ها از چرخش عاملی به شیوه وریماکس[3] استفاده میشود. در ماتریس به‌دست‌آمده تنها متغیرهایی با بـار عـاملی بـالاتر از 5/0 انتخاب‌شده و بقیه متغیرها که بار عاملی کمتری داشتند از تحلیل خارج شدند.
در ادامه بهمنظور تحلیل و اولویت‌بندی معیارها و زیرمعیارهای تشکیل‌دهنده‌ی هریک از معیارهای مذکور که در بخش اول پژوهش شناسایی شدند و انتخاب بهترین عامل تأثیرگذار بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان از مقایسه زوجی حاصل از تجزیه‌وتحلیل سلسله مراتبی با استفاده از تکنیک (AHP) و نرمافزار Expert Choice بهره گرفته شد. لازم به ذکر است که جامعه آماری این بخش از پژوهش شامل صاحب‌نظران و متخصصین سازمان آب و برق خوزستان و شرکتهای بهرهبرداری از شبکههای آبیاری و زهکشی در استان خوزستان بود. از بین این افراد بر اساس روش گلوله برفی اقدام به نمونهگیری شد. به‌طوری‌که تعداد 10 نفر از متخصصین معاونت حفاظت از منابع آب و دفتر نظام‌های بهرهبرداری از آب سازمان آب و برق خوزستان و 15 نفر از خبرگان شرکتهای بهرهبرداری انتخاب و در فرایند تحقیق مشارکت نمودند.
یافتههای تحقیق گویای آن است که اکثر بهره‌بردار عضو در تعاونیهای تولید موردمطالعه در استان خوزستان به‌طور میانگین 7/42 سال (انحراف معیار=9/7)، بود. اکثراً مرد (30/98 درصد)، متأهل (10/96 درصد) و دارای تحصیلات دیپلم (6/41 درصد)، بودند. همچنین اکثر بهره‌بردار عضو در تعاونیهای تولید موردمطالعه در استان خوزستان مالک اراضی کشاورزی (4/88 درصد) بوده و به‌طور میانگین دارای 7/18 هکتار زمین زراعی (انحراف معیار=2/5)، بودند. یافتههای تحقیق گویای آن است که اکثر بهره‌بردار عضو در تعاونیهای تولید موردمطالعه در استان خوزستان نیز به‌طور میانگین دارای 6/10 سال سابقهی عضویت در تعاونیهای تولید منطقه (انحراف معیار=4/7) میباشند.
جدول 1- ویژگیهای جمعیت شناختی بهره‌بردار عضو در تعاونیهای تولید موردمطالعه در استان خوزستان
|
متغیر |
سطح متغیر |
فراوانی |
درصد |
درصد انباشته |
میانگین |
انحراف معیار |
|
سن (سال) |
30 سال و کمتر |
35 |
7/9 |
7/9 |
7/42 |
9/7 |
|
50 – 31 |
225 |
3/62 |
72 |
|||
|
50 سال و بیشتر |
101 |
0/28 |
100 |
|||
|
جنسیت |
زن |
6 |
7/1 |
7/1 |
- |
- |
|
مرد |
355 |
3/98 |
100 |
|||
|
وضعیت تأهل |
مجرد |
14 |
9/3 |
9/3 |
- |
- |
|
متأهل |
347 |
1/96 |
100 |
|||
|
سطح تحصیلات |
بی‌سواد |
22 |
9/5 |
9/5 |
- |
- |
|
زیر دیپلم |
89 |
7/24 |
6/30 |
|||
|
دیپلم |
150 |
6/41 |
2/72 |
|||
|
لیسانس و بالاتر |
100 |
8/27 |
100 |
|||
|
سابقهی عضویت در تعاونیهای تولید (سال) |
5 سال و کمتر |
127 |
2/35 |
2/35 |
6/10 |
4/7 |
|
10-6 |
177 |
0/49 |
2/84 |
|||
|
بیشتر از 10 سال |
57 |
8/15 |
100 |
|||
|
سطح اراضی زراعی (آبی) |
10 هکتار و کمتر |
189 |
4/52 |
4/52 |
7/18 |
2/5 |
|
30-11 هکتار |
115 |
8/31 |
2/84 |
|||
|
بیشتر از 30 هکتار |
57 |
8/15 |
100 |
بر اساس نتایج حاصل از تحلیل عاملی مشخص شد که این 5 عامل درمجموع 29/80 درصد از تغییرات عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان با تأکید بر مدیریت شبکههای آبیاری و زهکشی را تبیین می‌کند (جدول 2).
جدول 2- مشخصات عاملهای استخراج‌شده از عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونیها
|
عامل‌ها |
مقدار ویژه |
درصد واریانس تبیین شده |
درصد واریانس تجمعی |
|
عامل اول |
176/6 |
06/22 |
06/22 |
|
عامل دوم |
079/6 |
71/21 |
77/43 |
|
عامل سوم |
017/4 |
35/14 |
11/58 |
|
عامل چهارم |
227/2 |
95/7 |
06/66 |
|
عامل پنجم |
213/2 |
90/7 |
98/73 |
بررسی متغیرهای مربوط به عامل اول نشان میدهد که این متغیرها مربوط به مدیریتی بوده است و این عامل با عنوان عامل مدیریتی نام‌گذاری گردید. به همین ترتیب بررسی متغیرهای مربوط به عامل دوم نشان میدهد که این متغیرها مربوط به مسائل اجتماعی و فرهنگی بوده است و این عامل با عنوان عامل اجتماعی و فرهنگی نام‌گذاری گردید. بررسی متغیرهای مربوط به عامل سوم نشان میدهد که این متغیرها مربوط به مسائل حقوقی بوده است و این عامل با عنوان عامل حقوقی-سیاسی نام‌گذاری گردید. بررسی متغیرهای مربوط به عامل چهارم نشان میدهد که این متغیرها مربوط به مسائل اقتصادی بوده است و این عامل با عنوان عامل اقتصادی و مالی نام‌گذاری گردید. بررسی متغیرهای مربوط به عامل پنجم نشان میدهد که این متغیرها مربوط به جنبه‌های فنی بوده است و این عامل با عنوان عامل فنی نام‌گذاری گردید.
با توجه به اینکه هدف تحقیق، تجزیه‌وتحلیل سلسله مراتبی معیارهای مؤثر بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان با تأکید بر مدیریت شبکههای آبیاری و زهکشی است، یافتههای پرسشنامه با استفاده از تکنیک AHP تجزیه‌وتحلیل سلسله مراتبی، که یک روش تصمیم‌گیری گروهی در محیطهای پیچیده است، مورد ارزیابی و پردازش قرار گرفت. در این تحقیق سطوح ساختار درخت سلسله مراتبی تصمیم به شکل زیر است.
جدول 3- عاملهای استخراج‌شده از تحلیل عاملی عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونیها
|
شماره عامل |
متغیرهای مربوط به آن |
بار عاملی هر متغیر |
|
عامل اول عوامل مدیریتی |
شناخت اعضاء از اصول تعاونی و میزان توانمندیهای مشارکتی و انگیزشی |
646/0 |
|
کارآفرینی تعاونی تولید |
806/0 |
|
|
تمایل به ایجاد اتحادیههای منطقهای تعاونیهای تولید |
600/0 |
|
|
توانایی کشاورزان در انجام وظایف محول شده به تعاونیهای تولید |
784/0 |
|
|
روحیه جمع‌گرایی، میزان سطح تحصیلات و میزان مهارت فنی و تخصصی مدیرعامل و هیئت‌مدیره |
753/0 |
|
|
عامل دوم عوامل اجتماعی – فرهنگی |
توانمندسازی و میزان بهره‌مندی اعضاء از آموزش |
795/0 |
|
شفاف‌سازی اهداف، برنامههای جامع و وظایف تعاونیها و جلب همراهی و مشارکت معتمدین محلی |
672/0 |
|
|
تعیین ساختار تشکیلاتی، تدوین ساختار عملیاتی، شرح وظایف و تخصص‌های موردنیاز متناسب با وظایف تعاونی تولید |
621/0 |
|
|
مشارکت دموکراتیک، آزادانه و داوطلبانه اعضاء و بهبود سطح پذیرش مسئولیت اجتماعی |
762/0 |
|
|
تمایل به انجام کارهای گروهی، تقویت انسجام کارکردی مؤثر بین اعضای شرکتهای تعاونی و سازمان‌ها و نهادها و استفاده از دیدگاههای علمی اساتید مجرب دانشگاهی در حوزه تعاونیهای تولیدی روستایی |
553/0 |
|
|
توانایی تعاونی تولید در تأمین هزینه‌های ثابت و جاری ایجاد و استقرار تعاونی (سرمایه اولیه، حق عضویت و...) |
543/0 |
|
|
بسترسازی فرهنگی و ظرفیت‌سازی اجتماعی در جامعه محلی در خصوص لزوم ایجاد مدیریت مشارکتی آب و اصول و فلسفه شکل‌گیری تعاونیهای تولید |
670/0 |
|
|
تأثیر محیط روان‌شناختی و انگیزشی تعاونیها و میزان ارتباط درونی و عاطفی جامعه بهرهبرداران محلی |
670/0 |
|
|
عامل سوم عوامل حقوقی-سیاسی |
شفافیت قانون در انتقال مدیریت آبیاری به تعاونی تولید و کاهش تصدی‌گری دولت |
882/0 |
|
رسمیت شناختن تشکل‌های آب بران توسط دستگاه‌های دولتی و غیردولتی و مراجع قانونی |
528/0 |
|
|
جایگاه حقوقی تعاونی تولید بهمنظور پاسخگویی تعاونی تولید بهمنظور جلوگیری از موازی کاری با دستگاه‌های دولتی |
702/0 |
|
|
وجود مرجعی برای حل اختلافات |
645/0 |
|
|
وجود راهکارهای حمایتی و هدایتی قانونمند جهت شکل‌گیری و تقویت تعاونی تولید |
557/0 |
|
|
عامل چهارم عوامل اقتصادی و مالی |
توانایی تعاونی تولید در دریافت اعتبارات و تسهیلات بانکی |
827/0 |
|
توانایی تعاونی تولید در افزایش سطح اراضی تحت مدیریت خود و افزایش تعداد اعضاء خود |
521/0 |
|
|
توانایی تعاونی تولید در جایگزینی با مراکز خدمات کشاورزی و بازاریابی محصولات تولید |
673/0 |
|
|
توانایی تعاونی تولید در ایجاد صنایع تکمیلی و تبدیلی |
542/0 |
|
|
توانایی تعاونیهای تولید در تعیین الگوی کشت و تدوین تقویم آبیاری (در زمان مناسب، به مقدار کافی و به مدت لازم) با توجه به مزایای نسبی محصولات و افزایش بازدهی اقتصادی آب (میزان تولید بر اساس مصرف هر واحد آب) |
510/0 |
|
|
توانایی تعاونی تولید در تأمین هزینه‌های ثابت و جاری ایجاد و استقرار تعاونی (سرمایه اولیه، حق عضویت و...) |
653/0 |
|
|
توانایی تعاونی تولید در وصول آب‌بها |
701/0 |
|
|
عامل پنجم عوامل فنی |
توانایی تعاونیهای تولید در تأمین هزینه‌های بهرهبرداری، تعمیرات و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی |
702/0 |
|
توانایی تعاونیهای تولید در انجام امور مالی مرتبط با بهرهبرداری، تعمیرات و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی |
782/0 |
|
|
توانایی تعاونی تولید در تأمین ادوات و ماشین‌آلات موردنیاز ساخت کانال‌ها، تأمین نیروی انسانی موردنیاز ساخت و مشارکت استملاک اراضی موردنیاز احداث شبکههای آبیاری و زهکشی |
537/0 |
|
|
توانایی تعاونیهای تولید در انجام وظایف بهرهبرداری، تعمیرات و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی |
624/0 |
|
|
توانایی تعاونیهای تولید در انجام وظایف حل اختلافات و منازعات آبی |
645/0 |
|
|
توانایی تعاونی تولید در مشارکت هزینه‌های اجرا |
801/0 |
|
|
توانایی تعاونیهای تولید در تأمین هزینه‌های بهسازی و نوسازی شبکههای آبیاری و زهکشی |
789/0 |
|
|
توانایی تعاونی تولید در تعیین محل، مسیر و شیوه آبیاری در شبکههای آبیاری و زهکشی |
839/0 |
شکل 1- عوامل مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید در مدیریت آبیاری
در ادامه نتایج اولویت‌بندی زیر معیارهای تشکیل‌دهنده‌ی هریک از معیارهای مذکور بر مبنای مقایسه زوجی حاصل از تجزیه‌وتحلیل سلسله مراتبی ارائه میگردد.
اولویت‌بندی زیرمعیارهای فنی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
بهمنظور اولویت‌بندی زیرمعیارهای فنی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید تعداد 8 گویه انتخاب و مورد مقایسهی زوجی قرار گرفت. نتایج حاصل از مقایسه زوجی زیر معیارهای فنی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید در جدول شمارهی 4 و نمودار شمارهی 2 نشان میدهد که زیر معیار توانایی تعاونیهای تولید در تأمین هزینه‌های بهرهبرداری، تعمیرات و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی (با مقدار وزن 219/0) در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر معیارها بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است، به‌طوری‌که نسبت به معیارهای مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است.
جدول 4- نتایج مقایسه زوجی زیرمعیارهای فنی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
|
زیرمعیار |
وزن نسبی |
رتبه |
|
توانایی تعاونیهای تولید در تأمین هزینه‌های بهرهبرداری، تعمیرات و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی |
219/0 |
1 |
|
توانایی تعاونیهای تولید در انجام امور مالی مرتبط با بهرهبرداری، تعمیرات و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی |
217/0 |
2 |
|
توانایی تعاونی تولید در تأمین ادوات و ماشین‌آلات موردنیاز ساخت کانال‌ها، تأمین نیروی انسانی موردنیاز ساخت و مشارکت استملاک اراضی موردنیاز احداث شبکههای آبیاری و زهکشی |
161/0 |
3 |
|
توانایی تعاونیهای تولید در انجام وظایف بهرهبرداری، تعمیرات و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی |
122/0 |
4 |
|
توانایی تعاونیهای تولید در انجام وظایف حل اختلافات و منازعات آبی |
109/0 |
5 |
|
توانایی تعاونی تولید در مشارکت هزینه‌های اجرا |
062/0 |
6 |
|
توانایی تعاونیهای تولید در تأمین هزینه‌های بهسازی و نوسازی شبکههای آبیاری و زهکشی |
060/0 |
7 |
|
توانایی تعاونی تولید در تعیین محل، مسیر و شیوه آبیاری در شبکههای آبیاری و زهکشی |
050/0 |
8 |
نرخ ناسازگاری: 05/0
نمودار 2- اولویت‌بندی زیرمعیارهای فنی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
اولویت‌بندی زیرمعیارهای اقتصادی - مالی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
نتایج حاصل از مقایسه زوجی زیر معیارهای اقتصادی - مالی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید در جدول شمارهی 5 و نمودار شمارهی 3 نشان میدهد که زیر معیار " توانایی تعاونی تولید در دریافت اعتبارات و تسهیلات بانکی " (با مقدار وزن 198/0) در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر زیر معیارهای اقتصادی - مالی بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است.
جدول 5- نتایج مقایسه زوجی زیرمعیارهای اقتصادی- مالی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
|
زیرمعیار |
وزن نسبی |
رتبه |
|
توانایی تعاونی تولید در دریافت اعتبارات و تسهیلات بانکی |
198/0 |
1 |
|
توانایی تعاونی تولید در افزایش سطح اراضی تحت مدیریت خود و افزایش تعداد اعضاء خود |
159/0 |
2 |
|
توانایی تعاونی تولید در جایگزینی با مراکز خدمات کشاورزی و بازاریابی محصولات تولید |
159/0 |
3 |
|
توانایی تعاونی تولید در ایجاد صنایع تکمیلی و تبدیلی |
159/0 |
4 |
|
توانایی تعاونیهای تولید در تعیین الگوی کشت و تدوین تقویم آبیاری (در زمان مناسب، به مقدار کافی و به مدت لازم) با توجه به مزایای نسبی محصولات و افزایش بازدهی اقتصادی آب (میزان تولید بر اساس مصرف هر واحد آب) |
138/0 |
5 |
|
توانایی تعاونی تولید در تأمین هزینه‌های ثابت و جاری ایجاد و استقرار تعاونی (سرمایه اولیه، حق عضویت و...) |
106/0 |
6 |
|
توانایی تعاونی تولید در وصول آب‌بها |
081/0 |
7 |
نمودار 3- اولویت‌بندی زیرمعیارهای اقتصادی – مالی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
اولویت‌بندی زیرمعیارهای اجتماعی - فرهنگی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
نتایج حاصل از مقایسه زوجی زیر معیارهای اجتماعی - فرهنگی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید در جدول شمارهی 6 و نمودار شمارهی 4 نشان میدهد که زیر معیار "توانمندسازی و میزان بهره‌مندی اعضاء از آموزش " (با مقدار وزن 327/0) در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر زیر معیارهای اجتماعی - فرهنگی بافاصله قابل‌توجه بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است.
جدول 6- نتایج مقایسه زوجی زیرمعیارهای اجتماعی- فرهنگی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
|
زیرمعیار |
وزن نسبی |
رتبه |
|
توانمندسازی و میزان بهره‌مندی اعضاء از آموزش |
327/0 |
1 |
|
شفاف‌سازی اهداف، برنامههای جامع و وظایف تعاونیها و جلب همراهی و مشارکت معتمدین محلی |
140/0 |
2 |
|
تعیین ساختار تشکیلاتی، تدوین ساختار عملیاتی، شرح وظایف و تخصص‌های موردنیاز متناسب با وظایف تعاونی تولید |
135/0 |
3 |
|
مشارکت دموکراتیک، آزادانه و داوطلبانه اعضاء و بهبود سطح پذیرش مسئولیت اجتماعی |
118/0 |
4 |
|
تمایل به انجام کارهای گروهی، تقویت انسجام کارکردی مؤثر بین اعضای شرکتهای تعاونی و سازمان‌ها و نهادها و استفاده از دیدگاههای علمی اساتید مجرب دانشگاهی در حوزهی تعاونیهای تولیدی روستایی |
138/0 |
5 |
|
توانایی تعاونی تولید در تأمین هزینه‌های ثابت و جاری ایجاد و استقرار تعاونی (سرمایه اولیه، حق عضویت و...) |
100/0 |
6 |
|
بسترسازی فرهنگی و ظرفیت‌سازی اجتماعی در جامعه محلی در خصوص لزوم ایجاد مدیریت مشارکتی آب و اصول و فلسفه شکل‌گیری تعاونیهای تولید |
066/0 |
7 |
|
تأثیر محیط روان‌شناختی و انگیزشی تعاونیها و میزان ارتباط درونی و عاطفی جامعه بهرهبرداران محلی |
061/0 |
8 |
نمودار 4- اولویت‌بندی زیرمعیارهای اجتماعی – فرهنگی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
اولویت‌بندی زیرمعیارهای حقوقی – سیاسی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
نتایج حاصل از مقایسه زوجی زیر معیارهای حقوقی - سیاسی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید در جدول شمارهی 7 و نمودار شمارهی 5 نشان میدهد که زیر معیار "شفافیت قانون در انتقال مدیریت آبیاری به تعاونی تولید و کاهش تصدی‌گری دولت " (با مقدار وزن 338/0) در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر زیر معیارهای حقوقی - سیاسی بافاصله قابل‌توجه بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است.
جدول 7- نتایج مقایسه زوجی زیرمعیارهای حقوقی- سیاسی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
|
زیرمعیار |
وزن نسبی |
رتبه |
|
شفافیت قانون در انتقال مدیریت آبیاری به تعاونی تولید و کاهش تصدی‌گری دولت |
338/0 |
1 |
|
رسمیت شناختن تشکل‌های آب بران توسط دستگاه‌های دولتی و غیردولتی و مراجع قانونی |
200/0 |
2 |
|
جایگاه حقوقی تعاونی تولید بهمنظور پاسخگویی تعاونی تولید بهمنظور جلوگیری از موازی کاری با دستگاه‌های دولتی |
183/0 |
3 |
|
وجود مرجعی برای حل اختلافات |
152/0 |
4 |
|
وجود راهکارهای حمایتی و هدایتی قانونمند جهت شکل‌گیری و تقویت تعاونی تولید |
127/0 |
5 |
نمودار 5- اولویت‌بندی زیرمعیارهای حقوقی – سیاسی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
اولویت‌بندی زیرمعیارهای مدیریتی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
نتایج حاصل از مقایسه زوجی زیر معیارهای مدیریتی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید در جدول شمارهی 8 و نمودار شمارهی 6 نشان میدهد که زیر معیار "شناخت اعضاء از اصول تعاونی و میزان توانمندیهای مشارکتی و انگیزشی " (با مقدار وزن 294/0) در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر زیر معیارهای مدیریتی بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است.
جدول 8- نتایج مقایسه زوجی زیرمعیارهای مدیریتی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
|
زیرمعیار |
وزن نسبی |
رتبه |
|
شناخت اعضاء از اصول تعاونی و میزان توانمندیهای مشارکتی و انگیزشی |
294/0 |
1 |
|
کارآفرینی تعاونی تولید |
231/0 |
2 |
|
تمایل به ایجاد اتحادیههای منطقهای تعاونیهای تولید |
228/0 |
3 |
|
توانایی کشاورزان در انجام وظایف محول شده به تعاونیهای تولید |
167/0 |
4 |
|
روحیه جمع‌گرایی، میزان سطح تحصیلات و میزان مهارت فنی و تخصصی مدیرعامل و هیئت‌مدیره |
080/0 |
5 |
نمودار 6 - اولویت‌بندی زیرمعیارهای مدیریتی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید
تعیین امتیاز یا اولویت نهایی گزینهها
تا این مرحله، مطالعهی ضرایب اهمیت معیارها در ارتباط باهدف و نیز تعیین ضرایب اهمیت گزینهها (گویهها) در ارتباط با هرکدام از معیارها انجام شد. در مرحله پایانی برای به دست آوردن وزن نهایی گزینهها لازم است تا عمل تلفیق صورت گیرد. بدین منظور از اصل ترکیب سلسله مراتبی ساعتی استفاده میگردد که به یک بردار اولویت با در نظر گرفتن کلیهی داوریها در هر سه سطح سلسله مراتبی میانجامد و بدین ترتیب، امتیاز نهایی اولویت گزینهی (j) ام به دست میآید.
معادله 1: محاسبهی وزن نهایی
که در آن =Wk ضریب اهمیت معیار k و =Wi ضریب اهمیت گزینه نسبت به معیار
نتایج حاصل از تلفیق دیدگاههای اعضای تعاونیهای تولید در محدوده شبکههای آبیاری و زهکشی استان خوزستان در مورد عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان با تأکید بر مدیریت شبکههای آبیاری و زهکشی حاکی از این مطلب است که معیار مدیریتی (با مقدار وزن 304/0) در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر معیارها بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است. به‌طوری‌که نسبت به معیارهای مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. همچنین، معیارهای فنی (با مقدار وزن 253/0)، اقتصادی و مالی (با مقدار وزن 189/0)، اجتماعی – فرهنگی (با مقدار وزن 163/0) و معیار حقوقی – سیاسی (با مقدار وزن 091/0) به ترتیب در رتبههای دوم، سوم، چهارم و پنجم قرار گرفتند (نمودار شمارهی 7).
درنهایت میتوان نتیجه گرفت که اهمیت عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان با تأکید بر مدیریت شبکههای آبیاری و زهکشی حاکی از دید اعضای تعاونیهای تولید در محدوده شبکههای آبیاری و زهکشی استان خوزستان، به ترتیب عوامل مدیریتی، فنی، اقتصادی و مالی، اجتماعی – فرهنگی و معیار حقوقی – سیاسی است.
نرخ ناسازگاری: 03/0
نمودار 7- اولویت‌بندی معیارهای مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید (اقتصادی و مالی، اجتماعی – فرهنگی، حقوقی – سیاسی، مدیریتی و فنی)
نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها
نتایج حاصل از مقایسه زوجی معیارهای مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید (اقتصادی و مالی، اجتماعی – فرهنگی، حقوقی – سیاسی، مدیریتی و فنی) حاکی از آن بود که معیار مدیریتی در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر معیارها بالاترین اولویت را به خود اختصاص میدهد و نسبت به معیارهای مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولید از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. درواقع، این یافته نشان میدهد که پیش‌نیاز موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان بهبود و توانمندسازی ساختارهای مدیریتی در بخش‌های برنامهریزی، سازمان‌دهی، هماهنگی، کنترل، اجرا و ارزیابی در تعاونیهای مذکور است. لذا، ضرورت دارد که در گام اول فرهنگ ایجاد رفتار مشارکتی در بین اعضاء هر تعاونی نهادینه گردد و سپس توانمندسازی آنها در ابعاد فنی و تخصصی موردتوجه قرار گیرد؛ بنابراین، پیشنهاد میشود بهمنظور ایجاد موفقیت در تعاونیهای تولید استان خوزستان در سطح هر تعاونی کارگاهها، دورهها و کلاسهای آموزشی برگزار گردد. ضروری است مدیرعامل و اعضاء هیئت‌مدیره هر تعاونی بر اساس شایستگی و توانمندیهای فنی و تخصصی انتخاب گردند تا بتوان زمینه موفقیت تعاونیها را در سایر ابعاد اقتصادی و مالی، اجتماعی – فرهنگی، حقوقی – سیاسی و فنی فراهم نمود.
بر اساس نتایج حاصل از مقایسه زوجی مشخص گردید که زیر معیار "توانایی تعاونی تولید در دریافت اعتبارات و تسهیلات بانکی " در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر زیر معیارهای اقتصادی - مالی بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است و درواقع این یافته نشان میدهد که پیش‌نیاز موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان اطمینان از تأمین منابع مالی موردنیاز باهدف خودگردانی مالی تعاونیهای تولید و عدم وابستگی مالی به دستگاه‌های ذی‌ربط دولتی است. لازم به ذکر است که نتایج حاصل از مقایسه زوجی زیر معیارهای اقتصادی - مالی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولیدی با یافتههای تحقیقاتی حیدری ساربان (1390) و میرزایی و میردامادی (1391) مطابقت دارد.
همچنین بر اساس نتایج مشخص گردید که زیر معیار "توانمندسازی و میزان بهره‌مندی اعضاء از آموزش " در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر زیر معیارهای اجتماعی - فرهنگی بافاصله قابل‌توجه بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است که با یافتههای تحقیقاتی سروستانی و همکاران (2019) نیز مطابقت دارد. لذا میتوان این‌گونه استنباط نمود که شناسایی نیازهای آموزشی بهرهبرداران باهدف تغییر نگرش، تغییر رفتار و انتقال مهارت‌های موردنیاز آنان و توان‌افزایی بهرهبرداران جهت ایجاد همگرایی با منافع جمعی حاصل از مشارکت در مدیریت آبیاری پیش‌نیاز موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان است.
یافتههای حاصل از مقایسه زوجی همچنین حاکی از آن است که زیر معیار "شفافیت قانون در انتقال مدیریت آبیاری به تعاونی تولید و کاهش تصدی‌گری دولت " در راستای موفقیت تعاونیهای تولید استان خوزستان نسبت به سایر زیر معیارهای حقوقی - سیاسی بافاصله قابل‌توجه بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است؛ بنابراین ازآنجاکه با توجه به مقاومتهای بدنه دولتی در کاهش تصدی‌گری دولت و عدم اعتقاد بخش دولتی به واگذاری امور به مردم و برون‌سپاری فعالیتها متأسفانه این امر مسکوت مانده است، لذا ضروری است تمهیدات مقتضی بهمنظور برون‌سپاری خدمات مربوط به انتقال مدیریت آبیاری فراهم‌شده و سازوکار اجرایی و عملیاتی آن پیش‌بینی گردد. در این خصوص پیشنهاد میگردد ضمن اعمال شفافیت قانونی انتقال مدیریت آبیاری، دستورالعمل و آئین‌نامه اجرائی آن در تمامی زمینه‌های مربوطه تهیه و تدوین و امر به اجرا گردد. اهمیت این امر به این دلیل است که بر اساس بررسیهای صورت گرفته در قوانین بالادستی بخش آب وزارت نیرو هیچ پروتکل و دستورالعمل مدونی در خصوص الزام به انتقال مدیریت تأسیسات آبی به تشکلها وجود ندارد و حداکثر وظایف سازمان آب و برق استان خوزستان به تحویل حجمی آب به تشکل‌های آببران یا بهرهبرداران بر اساس سند ملی آب (الگوی مصرف بهینه آب کشاورزی) با توجه به شرایط فنی، اقتصادی و اجتماعی و نحوه تأمین، انتقال، توزیع و مصرف آب کشاورزی در مناسب‌ترین نقطه، تحویل محدودشده است و ایجاد، حمایت و هدایت تشکل‌های آببران به دلایلی چون نبود پشتوانه قانونی و ارائه طرحهای مختلف به سازمان مدیریت و برنامهریزی، اجرایی و عملیاتی نشده است. لازم به ذکر است که نتایج حاصل از مقایسه زوجی زیر معیارهای حقوقی - سیاسی مؤثر بر موفقیت تعاونیهای تولیدی با یافتههای تحقیقاتی مرادی و علی بیگی (1389) مطابقت دارد.
سایر پیشنهاد‌ها اجرایی باهدف ارتقای عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان با تأکید بر مدیریت شبکههای آبیاری و زهکشی به شرح ذیل است:
با توجه به تفاوتهای قومی و فرهنگی و مشخصات سامانههای آبی (کنترل و بهرهبرداری، انتقال آب، تحویل آب، توزیع آب و دستگاه‌ها و شیوههای آبیاری در روش‌های سنتی و مدرن) در استان خوزستان لازم است پیشینه نظام بهرهبرداری آب کشاورزی و سیر تحول آن در هر منطقه بررسی و مناسب‌ترین و مطلوبترین نظام بهرهبرداری با تطبیق مسائل اجتماعی، فنی، اقتصادی و مالی با تشریح الزامات، نقاط قوت و ضعف هر نظام بهرهبرداری پیشنهاد گردد.
بهمنظور توانمندسازی و میزان بهره‌مندی اعضاء از آموزش (ارتقای زیر معیارهای اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر عملکرد تعاونیهای تولید در حوزه آبریز استان خوزستان) پیشنهاد میشود ادارات تـرویج سـازمان جهـاد کـشاورزی، اداره کـل تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سـازمان آب منطقـهای در راسـتای برگـزاری کـلاسهـای آموزشی- ترویجی، تهیه و پخش فیلمهای مستند و آموزشی در ارتباط با ایجاد نگرش در کشاورزان و توانمندسازی آنان جهـت تـشکیل و مسئولیت‌پذیری در تعاونی آببران با همدیگر همکاری مـستمر داشـته باشـند. همچنـین پیشنهاد میشود با برگزاری درس گروهی‌ها و همایشهای مختلف و معرفی تعاونیهای آببران موفق، در راستای ایجاد انگیزه در دیگر روستاییان در جهت تشکیل و توسعه تعاونیهـای آببران، گـامهـای اسـتواری برداشته شود.
در راستای ارتقای زیرمعیارهای اقتصادی و مالی لزوم توجه به سـازوکارهای حمـایتی در برنامه‌ریزی‌های ملی و منطقهای از سوی سازمانهای ذی‌ربط ضروری به نظر میرسد. بدین منظور پیشنهاد میشود سازمان جهـاد کـشاورزی استان خوزستان بـا همکـاری بانـک توسعه تعاون و بانک کشاورزی، تسهیلات و اعتبارات بانکی بـا بهـره خیلی کم باهدف ارتقای توانایی مالی تعاونی تولید در تأمین هزینه‌های ایجاد و استقرار تعاونی در اختیار بهرهبرداران تعاونیهای آببران قرار دهد. همچنین با توجه بـه لزوم ایجاد صـنایع تبـدیلی و تکمیلی در حـوزه تعـاونی آببران، پیشنهاد میشود بخش خصوصی با همکاری و تسهیم سرمایه‌گذاری با اعضای تعاونیهای آببران در این حوزه سرمایه‌گذاری نمایـد تـا باعث توسعه و تقویت هر چه بیشتر تعاونیهای آببران منطقه گردد.
همچنین با عنایت به نتایج تحقیق، ضروری است تمهیدات مقتضی بهمنظور تـدوین الگـوی کشت متناسب با نیاز مناطق در راستای افزایش مـشارکت کـشاورزان در تعاونیهای آببران، به‌طورجدی فراهم گردد تـا روزبه‌روز شاهد توسعه تعاونیهای آببران در منطقه باشیم.
قدردانی و تشکر
این پژوهش تحقیق با حمایت مالی هیچ نهادی نبوده است.
[1]- Kaiser-Meyer-Olkin
[2]-Bartlett
[3]-Varimax
)