امکان سنجی استقرار تعاونی های آب بران در استان گیلان

تعاون و کشاورزی، سال چهارم، شمارة 15، پاییز 1394

امکان­سنجی استقرار تعاونی­های آب­بران در استان گیلان

منوچهر پارسافر[1]، محمدصادق اللهیاری[2]^*، غلامرضا پیکانی[3]،

محمد کاوسی کلاشمی[4]

تاریخ دریافت: 26/12/1393           تاریخ پذیرش: 26/5/1394

چکیده

پژوهش حاضر با هدف امکان­سنجی ایجاد تعاونی­های آب­بران در استان گیلان با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) صورت گرفت. تحقیق حاضر از نوع توصیفی بوده که با استفاده از فن  پیمایش و از طریق نمونه­گیری هدفمند نسبت به جمع­آوری داده­ها اقدام شد. با توجه به پیشینة سازمان­ها و نظام­های مشارکتی، سه نظام سنتی، تعاونی تولید و تعاونی روستایی از طریق مطالعات کتابخانه­ای‎به­عنوان گزینه­های‎رقیب به کار رفتند. با توجه به تکنیک تحلیل داده­ها و انتخاب مناسب‎ترین گزینه برای نظام مشارکتی آبیاری، سه معیار اصلی با عنوان معیار اجتماعی، معیار اقتصادی و معیار نگرشی بهره­برداران شناسایی و برای هر یک از معیارها نیز چهار زیرمعیار شناسایی شد. سپس ساختار سلسله مراتبی مسئله تحقیق ترسیم و بر اساس آن سه نوع پرسش‎نامه تدوین گردید. در گام بعد، فهرستی از افراد متخصص و خبره (کارشناسان و کشاورزان خبره و پیشرو)، که دارای تحصیلات و یا تجربة کاری در رابطه با موضوع مورد تحقیق بودند، تهیه شد و سرانجام 22 نفر از آن­ها برای مصاحبه و تکمیل پرسش‎نامه انتخاب شدند. تجزیه و تحلیل داده­ها به کمک نرم‎افزار SuperDecision صورت گرفت. نتایج نشان داد که براساس تمامی معیارها و زیرمعیارهای مورد بررسی، نظام تعاونی تولید با وزن نهایی 421/0 بالاترین اولویت را دارد. بنابراین، نظام تعاونی مناسب­ترین گزینه برای ایجاد تشکل آب­بران در استان گیلان است. نظام سنتی با وزن نهایی 306/0 اولویت دوم و تعاونی روستایی با وزن نهایی 273/0 اولویت سوم برای ایجاد تشکل یادشده‎اند. از سوی دیگر، زیرمعیارهای اجتماعی بیشترین اثر را بر نظام سنتی و سپس زیرمعیارهای اقتصادی و نگرشی بهره­برداران بیشترین اثر را بر تعاونی تولید دارند.

واژه­های کلیدی:  تشکل آب­بران، تحلیل سلسله مراتبی، تعاونی تولید، تعاونی روستایی، نظام سنتی، استان گیلان

مقدمه

بحران کمبود آب چالش اصلی پیش ­روی بشر در سال­های آتی است. رشد روزافزون جمعیت و گسترش صنایع و به تبع آن افزایش تقاضای آب در بخش­های شرب، کشاورزی، صنعت، در کنار رخداد پدیده­هایی نظیر خشکسالی، تغییر اقلیم و کاهش میزان آب سطحی، استفاده پایدار از منابع آب و خاک را در بخش کشاورزی، به عنوان بزرگ‎ترین مصرف­کننده این منبع کمیاب، ضروری می­سازد (Zamanian & saeedian, 2013). پایین بودن قیمت محصولات کشاورزی، بالا رفتن هزینه­های احداث شبکه­های آبیاری و زهکشی، تخریب سریع تأسیسات زیربنایی آبیاری، عدم ­توانایی دولت در تأمین هزینه­های بهره­برداری، تعمیر و نگهداری شبکه­های آبیاری، استهلاک سریع تأسیسات زیربنایی و افت کیفیت شبکه­های آبیاری از یک سو و تلفات انتقال آب از منبع به محل مصرف، تلفات زیاد آب در مزارع کشاورزی، نامناسب بودن شکل و اندازه مزارع در رابطه با میزان آب و عدم ­استفاده از شیوه­های مناسب آبیاری از سوی دیگر، ضرورت توجه به مکانیزم­ها و برنامه­های بهره­وری و استفاده بهینه از منابع آب کشاورزی در کشور را روشن می­سازد.

افزایش تولید محصولات کشاورزی در ایران به دلایل مختلف از جمله ثبات قیمت­ها، بهبود درآمد سرانه شاغلین بخش و نیاز روزافزون جامعه به منابع ارزی غیر­نفتی، به یک ضرورت اجتناب­ناپذیر تبدیل شده و از آنجا ­که به­راحتی نمی­توان حجم آب تجدیدپذیر کشور (که معادل 130 میلیارد مترمکعب در سال است) را تغییر داد، راهی جز استفاده کارآمد از آب باقی نمی­ماند (زیبایی، 1382). مهم­ترین علت پایین بودن میزان کارایی و بهره­وری مصرف آب، که به‎تدریج جهان را وارد بحران نموده، جدایی بهره­برداران از بدنه مدیریتی منابع آب می­باشد (پورزند، 1378). خشکسالی­های اخیر، تقاضای فزاینده آب در بخش کشاورزی و منابع محدود آب در کشور و همچنین قرار گرفتن ایران در منطقه خشک و نیمه­خشک، اهمیت موضوع مدیریت مناسب منابع آبی را بیشتر از گذشته نمایان می­سازد (سروستانی و همکاران، 1391؛ Shahraki and AliAhmadi, 2014).

هزینه­های سرسام­آور بهره­برداری و نگهداری از شبکه­های آبیاری و زهکشی و کافی نبودن آب­بها جهت پوشش این هزینه­ها، اولین انگیزه برای جلب مشارکت کشاورزان به­منظور مدیریت شبکه­های آبیاری و زهکشی است و عوامل دیگر در این باره عبارت‎اند از: مدیریت بهره­برداری و نگهداری ضعیف و نامناسب، عدم توجه به رضایتمندی کشاورزان، عملکرد پایین و سرعت گرفتن روند فرسایش شبکه­ها (مرادی و توکلی، 1387). در این راستا، اصلاح ساختار مدیریت آب، توسعه بهره­برداری از منابع آب، بسیج منابع و ساماندهی نظام­های بهره­برداری از منابع آب، تقویت مشارکت مردم و در نهایت افزایش کارایی اقتصادی آب، به­ویژه در بخش کشاورزی، همواره از جهت­گیری­های اساسی برنامه­های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور می­باشند. این جهت­گیری­ها به­نوعی بر ضرورت تعامل و همکاری بخش عمومی و خصوصی در فرایند مدیریت آب کشور تأکید می­کنند. مشارکت کشاورزان از طریق رهیافت نوین مدیریت نظام مشارکتی آبیاری اهمیت ویژه­ای در بهبود مدیریت آب کشاورزی خواهد داشت. مدیریت شبکه­های آبیاری و زهکشی از سه طریق بخش عمومی یا دولتی، بخش خصوصی و انجمن­های آب­بران امکان­پذیر است (نجفی، 1378). در این میان ایجاد تقویت انجمن­های آب­بران از اقبال بیشتری برخوردار بوده و در جهان به جریان اصلی در مدیریت شبکه­های آبیاری و زهکشی تبدیل شده است (سروستانی و همکاران، 1391).

سرزمین جلگه­ای گیلان با متوسط بارش سالانه 1200 میلی­متر یکی از مناطق پر­باران در کشور محسوب می­شود (شرکت مهندسین پندام، 1383). در این استان از دیرباز توزیع آب به­ویژه در اراضی آبخور رودخانه سفیدرود بر مبنای واحد زمینی صورت می­گرفت. در گذشته مدیریت تأمین، انتقال و توزیع آب در گیلان از حوزه کار کشاورزان خارج بود و هیئت مالکان هر رودخانه امر تأمین و انتخاب اعضای مدیریت توزیع آب را بر عهده داشتند. شالیکاران نیز با انتخاب میراب شاگرد یا استاور یا بست شکاف (که مسئولیت توزیع آب تحویلی روستا را در داخل نهرهای ده بر عهده داشت) به مدیریت مصرف آب آبیاری در داخل مزرعه می­پرداختند. همچنین از زمان شکل‎گیری شبکه آبیاری و زهکشی سفیدرود تاکنون، بخش اصلی ساختار شبکه دستخوش تغییر شده و مشکلات روزافزونی به بار آورده است. اهم این مشکلات شامل تغییر فاصله در الگوی زراعی و افزایش سطح زیر کشت برنج در محدوده زیر پوشش شبکه آبیاری، رسوب­گذاری در کانال­ها و زهکش­ها و کاهش ظرفیت انتقال آن، پدیده بالا آمدن سطح آب در تالاب انزلی و بروز مشکلات در اراضی پست و دلتایی محدوده شبکه، کمبود منابع آب در دسترس به­لحاظ کاهش ظرفیت مفید مخزن سد سفیدرود می­باشند. نارسایی توزیع آب در مزارع، محدودیت­های منابع آب، تخریب تعداد زیادی از دریچه­های آب­گیری و تنظیم سطح آب کانال­ها، محدودیت ساختار فیزیکی و مدیریتی شبکه و سایر عوامل تأثیرگذار، ضرورت بازنگری و بهسازی شبکه و همچنین بهبود مدیریت بهره­برداری و نگهداری آب را ایجاب می­نمایند. از سوی دیگر، کاهش آورد رودخانه سفیدرود طی سال­های آتی به واسطه ایجاد سازه­های متعدد ذخیره­سازی و تنظیم در بالادست آن، پیچیدگی و حساسیت مقوله مدیریت منابع آب در این استان را دوچندان کرده است (مهندسین مشاور کمندآب، 1391).

در حال حاضر در محدوده شبکه آبیاری و زهکشی سفیدرود گیلان هیچ نوع نظام مشارکتی به‎ویژه تشکل آب­برانِ مرکب از گروه­های هم­آب کشاورزان (که در مجموعه­ای از اراضی به­طور مشاع و مشترک زراعت نموده و نسبت به تحویل آب آبیاری اراضی خویش اقدام می‎کنند) وجود ندارد. مقوله فردگرایی در زراعت و آبیاری به گسترش بهره­برداری و تولید خانوادگی در سطح وسیعی انجامیده و از طرفی، به دلایل تاریخی و سرزمینی و از نظر اجتماعی، گروه­های کاری در بهره­برداری از زمین و آب در محدوده شبکه آبیاری و زهکشی گیلان به وجود نیامده است.

با توجه به اهمیت و شدت چالش­های موجود در مدیریت منابع آب استان گیلان و تأکید اسناد بالادستی مانند ماده پنج آیین­نامه اجرای بهینه­سازی مصرف آب کشاورزی و قانون توزیع عادلانه آب و مدیریت کارای منابع آب در قالب ایجاد تشکل قانون­مند آب­بران (تشکل کشاورزان مصرف کننده آب)، ضرورت توجه بیشتر به این مقوله آشکار می­شود.

پیشینة تحقیق

در ارتباط با تشکل­های آب­بران و عوامل مؤثر بر ایجاد آن و همچنین نظام مشارکتی مناسب در بسط و توسعه این نوع تشکل­ها تحقیقاتی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است که در ادامه به برخی از آن‎ها پرداخته می‎شود.

خدابخشی و همکاران (1389) پژوهشی با هدف بررسی عوامل مؤثر بر نگرش کشاورزان بخش مرکزی شهرستان زنجان نسبت به مشارکت در تشکل­های آب­بران انجام دادند که نتایج نشان داد بین نگرش کشاورزان نسبت به مشارکت در تشکل­های آب­بران و متغیرهای میزان مشارکت رسمی، میزان مشارکت غیررسمی، تمایل کشاورزان به مشارکت در تشکل آب­بران، سطح تحصیلات، مساحت اراضی آبی و مدت عضویت در شرکت تعاونی روستایی رابطه مثبت و معنی‎داری وجود دارد و همچنین بین این متغیر و سن، سابقه کار کشاورزی و میزان درآمد سالانه رابطه منفی و معنی­داری به دست آمد.

علوی (1389) در تحقیقی تحت عنوان «امکان­سنجی استقرار نظام بهره­برداری مشارکتی از منابع آب و خاک در اراضی پایاب سد شهید مدنی (وینار) تبریز» نشان داد که با توجه به ارتباط متغیرهای مستقل (سن، تحصیلات، میزان اراضی، عوامل اقتصادی یا اجتماعی، فنی و فرهنگی و آموزشی) و متغیر وابسته (پذیرش نظام بهره­برداری مبتنی بر مشارکت)، استقرار نظام بهره­برداری مبتنی بر مشارکت مردمی در محدوده تحقیق امکان­پذیر بوده و تقویت زمینه­های اجتماعی و اقتصادی می­تواند درجه اطمینان از موفقیت این نظام را ارتقا بخشد.

تاهباز صالحی و همکاران (1389) عملکرد مدیریت مشارکتی آبیاری در تعاونی آب­بران تجن در استان مازندران را از سه جنبه افزایش بهره­وری کل عوامل تولید، جلب رضایت اعضا و همچنین شاخص­های عملکرد مدیریتی مورد بررسی قرار دادند که نتایج مطالعه نشان داد اعضای این تعاونی از راندمان آبیاری، بازدهی اقتصادی آب و بهره­وری کل عوامل تولید بالاتری نسبت به زارعین مجاور خود (کشاورزان خارج از محدوده تعاونی) برخوردارند. افزون بر این، تعاونی مذکور موفق به جلب رضایت و اعتماد حدود 65 درصد از کشاورزان عضو شده که از عوامل مؤثر بر رضایت آن‎ها آموزش و ترویج و همچنین مسائل و قشربندی­های اجتماعی است.

سانگاه و همکاران (Sungguh et al., 2013) با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی به بررسی مدل‎های مختلف بهره‌برداری از منابع آب در حوزه رودخانه توبا آساهان[5] در اندونزی پرداختند و دریافتند که از میان پنج مدل مورد بررسی در این تحقیق در حکم گزینه‌های رقیب، ایجاد شرکتی به عنوان بخشی از نظام همکاری موجود در حوزه رودخانه می‌تواند مناسب‌ترین الگوی سازمانی برای مدیریت منابع آب در منطقه باشد.

اکبری و همکاران (Akbari et al., 2012) در پژوهشی تحت عنوان «عوامل تأثیرگذار بر موفقیت تشکل آب­بران در ایران با مطالعه شبکه­های تجن، مغان و ورامین» نشان دادند که مشکلات تشکل آب­بران در این سه منطقه عبارت‎اند از: نارضایتی اعضا از مدیریت مشارکتی آبیاری، عدم­کارایی شبکه، توزیع ناعادلانه آب، عدم­اعتماد به مدیران پروژه، عدم­حمایت­های دولتی و فقدان انسجام اجتماعی.  همچنین مهم­ترین عوامل موفقیت این تشکل حذف مسائل فنی و مدیریتی، بازسازی کانال­ها، آموزش کشاورزان، جمع­آوری آب­بها و حفظ حقوق کشاورزان می‎باشند که اگر تشکل آب­بران جایگزین شبکه­های دولتی شوند ­باید اهداف تشکل­ها روشن شود و حمایت­های کافی از آنها انجام پذیرد. به­علاوه، سیاست­های ملی شفاف و مبانی قانونی به­همراه تسهیلات آبیاری مورد توجه قرار گیرد.

کازبکوف و همکاران (Kazbekov et al., 2009) در مطالعه­ای عملکرد چهار تعاونی آب­بران را در کشور قرقیزستان با تأکید بر چگونگی برنامه­ریزی و تحویل آب به ذی‏نفعان برای دوره زمانی 2003-2007 بررسی کردند. معیارهای مورد استفاده در این پژوهش شامل معیارهای کفایت، کارایی، وابستگی و برابری است. نتایج این پژوهش نشان داد که عملکرد این تشکل­ها از نظر کفایت و کارایی بسیار قوی می‎باشد در حالی که از منظر وابستگی و برابری ضعیف است و بر این اساس پیشنهاد شد مدیریت تعاونی­های آب­بران باید برای برابری در توزیع آب روش­های برآورد نیاز آبی را بهبود بخشد و سازوکارهایی طراحی شود تا درخواست‎های اعضا برای آب به‎صورت مقداری جمع­آوری شود. این پژوهش در نهایت نتیجه می­گیرد که تشکل­های آب­بران می­تواند راه حلی مناسب برای مشکل توزیع و تخصیص آب بین کشاورزان در کشور قرقیزستان باشد.

با توجه به مطالب پیش گفته، اتخاذ نگاهی راهبردی و کلان به مدیریت منابع آب در استان گیلان به­منظور جلوگیری از ایجاد بحران و پیشبرد اهداف توسعه ضروری می­باشد. در این راستا، پژوهش حاضر شناسایی مناسب­ترین نظام­ مشارکتی برای ایجاد تشکل آب­بران در استان گیلان براساس شاخص­های مختلف اقتصادی- اجتماعی را مدنظر قرار داده است.

مواد و روش­ها

به منظور تعیین و رتبه­بندی و مقایسه مناسب­ترین نظام مشارکتی در ایجاد تشکل آب­بران در استان گیلان، از رهیافت تحلیل سلسله مراتبی (AHP) بر مبنای سه معیار شاخص­های اجتماعی، اقتصادی و نگرشی بهره‌برداران (خبرگان محلی) استفاده شد. هدف نهایی در این پژوهش انتخاب نظام مشارکتی مناسب در مدیریت منابع آب کشاورزی در استان گیلان بوده که شامل نظام­های بهره­برداری شرکت­های تعاونی تولید، تعاونی روستایی و نظام سنتی می­باشد. در هر یک از معیارها نیز چهار زیرمعیار لحاظ شد. در مقایسه­هایی که در سطوح بعدی از مقایسات زوجی انجام می­گیرد، هر کدام از سه معیار یادشده نقش متغیر وابسته را در مقابل زیر­معیارهای خود دارند. درخت تصمیم­گیری مورد استفاده در الگوسازی پژوهش حاضر به قرار زیر است (شکل 1):  

شکل1. درخت تصمیم­گیری مورد استفاده در تعیین مناسب­ترین نظام مشارکتی ایجاد تشکل آب­بران در استان گیلان

در تحلیل سلسله مراتبی از نظرات کارشناسان و کشاورزان خبره و پیشرو استفاده شد. از این رو، انتخاب کارشناسان خبره، ماهر و متخصص و کشاورزان مطلع، که به مطالب ارائه شده مسلط بوده و اطلاعات دقیقی از موضوع داشته باشند، اهمیت بسیاری دارد. بنابراین، نمونه مورد مطالعه در این پژوهش به روش نمونه­گیری هدفمند مشخص شد. در نمونه­گیری هدفمند، هدف انتخاب نمونه­هایی نیست که دقیقاً معرف جامعه تعریف شده باشند، بلکه مقصود آن است که از طریق افراد انتخاب شده درک عمیقی از موضوع مورد مطالعه به دست آید (سرمد و همکاران، 1390). نمونه آماری با توجه به تعریف در این تحقیق، شامل 22 نفر از کارشناسان، کشاورزان پیشرو و خبرة دارای حقابه در شبکه آبیاری و زهکشی سفیدرود در سال 1392 بودند.

ابزار به­کار گرفته شده در این پژوهش، مصاحبه ساختارمند با استفاده از پرسش‎نامه خبره نه درجه­ای توماس ال ساعتی است. این پرسش‎نامه براساس مقایسه­های زوجی بین سؤالات مطرح شده شکل می­گیرد. تعداد مقایسه­ها از فرمول   به دست می­آید. تعداد معیارهای مطرح در یک مقایسه با  بیان می­شود. یک پرسش‎نامه AHP بسته به تعداد معیارها و زیرمعیارها، شامل یک یا چند پرسش‎نامه می­باشد. این پژوهش شامل یک سطح هدف، یک سطح معیار و یک سطح زیر­معیار است که با یکدیگر به­صورت دو به دو و زوجی مقایسه می­شوند. از این رو، سه پرسش‎نامه، که شامل پرسش‎نامه خبره یک، دو، و سه است، با یکدیگر پرسش‎نامه اصلی را در این الگو می­سازند.

در پرسش‎نامه خبره شماره یک سه شاخص اجتماعی، اقتصادی و نگرش رهبران محلی به‎صورت زوجی مقایسه می­شوند و شامل سه مقایسه یا پرسش است که براساس فرمول  طرح شده­اند. این مقایسه­ها یک­بار بین معیارهای اقتصادی و اجتماعی انجام می­گیرد و بار دیگر بین معیارهای اقتصادی و وضعیت نگرش رهبران محلی و در نهایت میان معیارهای اجتماعی و وضعیت نگرشی بهره­برداران یا رهبران محلی مقایسه می­شود. پاسخ­ها، که همان تعیین اولویت حاصل از تقسیمات می­باشد، در یک طیف نه درجه­ای، از ارزش برابر (یک) تا کاملاً مرجع (نه)، تعیین می­گردد.

پرسش‎نامه خبره شماره دو شامل مقایسات زوجی بین زیر­معیارها بوده که تعداد زیرمعیارهای هر کدام از معیارها پنج عدد می­باشد. البته به­منظور انتخاب زیر­معیارهای مهم­تر و تأثیرگذارتر از میان زیرمعیارهای متعدد موجود، قبل از طراحی پرسش‎نامه اصلی AHP، اقدام به برگزاری یک مصاحبه گروه متمرکز[6] گردید و نتایج حاصل از این مصاحبه در طراحی پرسش‎نامه خبره شماره دو به­کار گرفته شد. بر این اساس، برای تعداد 10 نفر از کارشناسان آب منطقه­ای و کارشناسان مطلع و خبره پرسش­هایی در ارتباط با پژوهش حاضر مطرح گردید. پاسخ­ها و نظرات به بحث گذاشته شد و در نتیجه چهار زیر معیار مهم در هر یک از سه معیار اقتصادی، اجتماعی و نگرشی به شرح  زیر انتخاب شد:

1.  زیرمعیارهای معیار اقتصادی: کاهش هزینه آبیاری کافی و مطمئن (ساختار شبکه، دسترسی به منابع آبیاری کمکی و غیره)، اثر بر کاهش عملکرد، اراضی تحت مدیریت بهره­بردار (با فرض تأثیرگذاری اعتبارات و مدیریت مالکیت) و توانمندی مالی بهره­بردار.
2.  زیرمعیارهای معیار اجتماعی: روحیه تمایل به مشارکت و تمایلات اجتماعی، پیشینه تجربی مدیریت مشارکتی آبیاری، تمایل به پذیرش فعالیت­های جمعی و ویژگی­های فردی بهره­بردار.
3.  زیرمعیارهای معیار وضعیت نگرش بهره­بردار: شناخت کارکردی نظام بهره­برداری آب، تمایلات و نگرش­های گروه مرجع، نگرش به بحران آب (خشکسالی ادواری و غیره) و عملکرد نهادی (ارگان و سازمان­های مرتبط وحمایت کننده).

تعداد سؤالات مطرح شده نیز با توجه به فرمول  شش عدد می­باشد. نحوه پاسخگویی به مقایسات نیز همانند پرسش‎نامه شماره یک در طیف نه درجه­ای از ارزش برابر (یک) تا کاملاً مرجع (نه) صورت گرفت.

پرسش‎نامه خبره سه به اهمیت هر یک از زیر­معیارها در مقایسه با هدف اصلی دلالت دارد. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی مناسب­ترین نظام مشارکتی، شامل تعاونی­های تولید، تعاونی روستایی و نظام سنتی، در ایجاد تشکیل آب‎بران می­باشد. هر زیر­معیار سه بار مورد مقایسه و سنجش قرار ­گرفت. پاسخ­ها نیز همانند دو پرسش‎نامه قبلی در یک طیف نه درجه­ای از ارزشی برابر (یک) تا کاملاً مرجع (نه) بوده است.

نرم­افزار به­کار رفته جهت تحلیل داد­های پرسش‎نامه در این پژوهش Super Decision می­باشد که وزن­دهی به پارامترها با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی به کمک این نرم افزار انجام گرفت. با توجه به هدف پژوهش، کاربرد رهیافت سلسله مراتبی (AHP) و شناسایی مناسب­ترین نظام مشارکتی در ایجاد مدیریت منابع آب کشاورزی می­تواند در برنامه­ریزی و سیاست­گذاری­ها جهت واگذاری و انتقال مدیریت آبیاری به بخش­های غیر­دولتی با مشارکت بهره‎برداران و بهبود مدیریت آب و تحویل آب حجمی به کشاورزان مؤثر واقع گردد.

نتایج و بحث

اولین گام در فرایند تحلیل سلسله مراتبی، ایجاد یک نمایش گرافیکی از مسئله تصمیم می‌باشد که در آن، معیارهای قضاوت و گزینه‌های تصمیم نشان داده می‌شوند. پس از صورت‌بندی مسئله مورد مطالعه، جدول­های مقایسه­های زوجی، که براساس درخت سلسله مراتب تدوین شده‌اند، از پایین به بالا تهیه و تکمیل می‌شوند. با توجه به ساختار سلسله مراتبی مسئله تحقیق، نخست از اعضای گروه AHP خواسته شد تا گزینه‌های رقیب در سطح چهار درخت سلسله مراتب را به صورت دو به دو نسبت به هر یک از زیر معیارها در سطح سه درخت سلسله مراتبی مورد مقایسه قرار­ دهند. پس از تکمیل ماتریس مقایسه­های زوجی توسط همه اعضای گروه تصمیم‌ساز، به منظور دستیابی به وزن نسبی (محلی)[7] هر یک از گزینه‌های رقیب، می‌بایست نظر گروه را به یک نظر واحد تبدیل کرد. بر این اساس، با استفاده از میانگین هندسی، ماتریس ترکیبی گروه AHP محاسبه می‌گردد. نهایتاً پس از نرمال­کردن عناصر این ماتریس و محاسبه میانگین موزون مقادیر هر سطر، وزن نسبی و اولویت گزینه‌ها نسبت به هر یک از زیرمعیارها به دست آمد. با تکرار این فرایند برای سطوح بالاتر درخت سلسله مراتب، و ضرب کردن مجموع وزن­های نسبی مرتبط به هر گزینه، وزن نهایی گزینه‌های رقیب به دست می‌آید.

ماتریس نرمال شده و اولویت گزینه‌های نظام مشارکتی مناسب در ایجاد تشکل­های آب‌بران با توجه به زیر معیارهای مسئله تحقیق شامل زیرمعیارهای شاخص اجتماعی، زیرمعیارهای شاخص اقتصادی و زیرمعیارهای شاخص نگرشی بهره‌برداران در جدول­های 1- تا 3 گزارش شده است.

اولویت نظام­های مختلف برای مدیریت مشارکتی آبیاری بر اساس چهار زیر معیار تعریف شده برای شاخص اجتماعی (جدول 1) نشان می‌دهد که در سه زیر معیار روحیه تمایل به مشارکت و تعاملات جمعی، پیشینه تجربی مدیریت مشارکتی آبیاری و تمایل به پذیرش فعالیت‎های جمعی، نظام سنتی و بر اساس زیر معیار ویژگی‎های فردی بهره‌بردار، تعاونی تولید از بالاترین اولویت برخوردارند. همچنین تعاونی روستایی در هر چهار زیرمعیار یاد شده پایین‌ترین اولویت است و در جایگاه سوم قرار دارد. مقدار محاسبه شده برای شاخص سازگاری (C.I.) و نرخ سازگاری (C.R.) در تمامی ماتریس­های یاد شده کمتر از 1/0 (برابر با صفر) است. لذا می‌توان چنین استدلال نمود که ماتریس_­های گروهی از سازگاری کامل برخوردار بوده و اولویت‎های انتخاب شده بر اساس نظرات گروه تصمیم‌ساز قابل اعتماد می‌باشد.

جدول 1. ماتریس نرمال شده و اولویت گزینه‌ها بر اساس زیر معیارهای شاخص اجتماعی

مأخذ: یافته‎های تحقیق

اولویت‌بندی نظام­های مختلف برای مدیریت مشارکتی آبیاری بر اساس چهار زیر معیار تعریف شده برای شاخص اقتصادی (جدول 2) نشان می‌دهد که در تمامی زیرمعیارهای یاد شده تعاونی تولید نسبت به دو نظام دیگر از بیشترین اهمیت برخوردار است.

جدول 2. ماتریس نرمال شده و اولویت گزینه‌ها بر اساس زیر معیارهای شاخص اقتصادی

مأخذ: یافته‎های تحقیق

با توجه به نتایج به دست آمده از مقایسه نظام­های رقیب بر اساس زیرمعیار نگرشی بهره‌برداران، در تمامی زیرمعیارهای یاد شده، تعاونی تولید دارای اولویت اول، تعاونی روستایی دارای اولویت دوم و نظام سنتی دارای اولویت سوم می‌باشد.

جدول 3. ماتریس نرمال شده و اولویت گزینه‌ها بر اساس زیر معیارهای شاخص نگرشی بهره‌بردار

مأخذ: یافته‎های تحقیق

پس از تعیین وزن­های نسبی زیرمعیارها، در ادامه فرایند تحلیل سلسله مراتبی مسئله تحقیق و تحلیل جدول­های مقایسه­های زوجی، به منظور تعیین وزن­های نسبی معیارهای اصلی، اولویت هر یک از معیارها نسبت به هدف تحقیق مشخص می­شود (جدول 4).

جدول 4. ماتریس نرمال شده و اولویت معیارهای اصلی

    مأخذ: یافته‎های تحقیق

پس از مشخص شدن وزن­های محلی (نسبی) سطوح مختلف درخت سلسله مراتبی مسئله تحقیق و به دست آمدن ماتریس­های قضاوت ‌جمعی با سازگاری قابل‌ قبول، می‌توان وزن نهایی گزینه‌های رقیب را محاسبه و مناسب‌ترین گزینه برای نظام مشارکتی آبیاری را انتخاب کرد. از آنجا که وزن معیارها منعکس کننده اهمیت آن‎ها در تعیین هدف و وزن هر زیرمعیار نسبت به معیار مربوطه نشان دهنده سهم آن زیر معیار در معیار اصلی و وزن هر گزینه  نسبت به زیر معیارها بیانگر سهم آن گزینه در زیرمعیار مربوطه می‌باشد، بنابراین وزن نهایی هر گزینه از مجموع حاصل ضرب وزن هر معیار در وزن زیرمعیارهایش ضرب در وزن گزینه در آن زیر معیار به دست می‌آید. خلاصه نتایج حاصل در جدول 5 ارائه شده است.

جدول 5. وزن معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها

    مأخذ: یافته‎های تحقیق

  در نهایت به منظور محاسبه وزن نهایی هر یک از گزینه‌های رقیب، وزن­های محلی در هم ضرب می­شوند. نتایج نشان داد (جدول 6) که بر اساس تمامی معیارها و زیرمعیارهای مورد بررسی در این تحقیق، نظام تعاونی تولید با وزن نهایی 421/0 از بالاترین اولویت برخوردار بوده و بنابراین مناسب‌ترین گزینه برای طرح‌ریزی نظام مشارکتی آبیاری در ایجاد تشکل آب‌بران به شمار می‌رود. پس از آن، نظام سنتی با وزن نهایی 306/0 دارای اولویت دوم و تعاونی روستایی با وزن نهایی 273/0 دارای اولویت سوم می‌باشد.

چنان که در جدول 6 ملاحظه می‌گردد، زیرمعیارهای عملکرد نهادی، نگرش به بحران آب و توانمندی مالی بهره‌بردار بیشترین و سه زیر معیار کاهش نوسان عملکرد، پیشینه تجربی مدیریت مشارکتی آبیاری و  ویژگی­های فردی بهره‌برداری کمترین تأثیر را بر انتخاب گزینه تعاونی تولید داشته‌اند.

در مورد گزینه تعاونی روستایی نیز سه زیرمعیار عملکرد نهادی، توانمندی مالی بهره‌بردار و شناخت کارکردی نظام بهره‌برداری آب به ترتیب دارای بیشترین و سه زیرمعیار کاهش نوسان عملکرد، کاهش هزینه آبیاری و ویژگی­های فردی بهره‌بردار به ترتیب دارای کمترین تأثیر بر انتخاب این گزینه بوده‌اند.

در مورد نظام سنتی، سه زیرمعیار تمایل به پذیرش فعالیت‏های جمعی، روحیه تمایل به مشارکت و تعاملات جمعی و پیشینه تجربی مدیرت مشارکتی آبیاری دارای بیشترین تأثیر و زیرمعیارهای  کاهش نوسان عملکرد، نگرش به بحران آب، شناخت کارکردی نظام بهره‎برداری آب و کاهش هزینه آبیاری دارای کمترین تأثیر بوده‌اند.

به طور کلی زیرمعیارهای اجتماعی بیشترین تأثیر را بر نظام سنتی و زیرمعیارهای اقتصادی و نگرشی بهره‌برداران بیشترین تأثیر را بر تعاونی تولید نشان می‌دهند. بدین ترتیب، تمامی زیرمعیارها کمترین تأثیر را بر گزینه تعاونی روستایی دارند. در میان زیرمعیارهای شاخص اجتماعی، تمایل به پذیرش فعالیت­های جمعی با ضریب اهمیت 042/0 در انتخاب گزینه نظام سنتی دارای بیشترین تأثیر است که بیانگر پیشینه تاریخی نظام سنتی در شکل‌دهی به روابط تولیدی و ساماندهی نظام اجتماعی در بهره‌برداری از عوامل تولید می‌باشد. همچنین زیر معیار پیشینه تجربی مدیریت مشارکتی آبیاری با ضریب اهمیت 018/0 در انتخاب گزینه تعاونی روستایی دارای کمترین تأثیر می‌باشد. از آنجا که تعاونی­های روستایی عمدتاً در توزیع نهاده‌های تولید فعالیت داشته و تجربه عملیاتی مشخصی نیز در رابطه با مدیریت آب کشاورزی ند‌اشته‎اند، چنین نتیجه‌ای نیز قابل انتظار است.

تمامی زیرمعیارهای شاخص اقتصادی ضمن آنکه دارای بیشترین تأثیر بر گزینه تعاونی تولیدند، دو زیرمعیار کاهش هزینه آبیاری و میزان اراضی تحت مدیریت بهره‌بردار مشترکاً با ضریب اهمیت 027/0 بیشترین تأثیر را بر این گزینه اعمال می‌کنند. در میان زیرمعیارهای شاخص اجتماعی کمترین ضریب اهمیت متعلق به تأثیر کاهش نوسان عملکرد بر تعاونی روستایی با ضریب اهمیت 012/0 می‌باشد.

در میان زیرمعیارهای شاخص نگرشی بهره‌برداران، زیرمعیار عملکرد نهادی با ضریب اهمیت 101/0 مهم‎ترین زیرمعیار در انتخاب گزینه تعاونی تولید بوده که حاکی از تأثیر بسیار زیاد دستگاه­های متولی و سیاست­های دولت بر عملکرد تعاونی­های تولید در زمینه مدیریت آب کشاورزی است. زیرمعیار شناخت کارکردی نظام بهره‌برداری آب و نگرش به بحران آب به طور مشترک دارای ضریب اهمیت 018/0 بوده که کمترین تأثیر را بر انتخاب گزینه نظام سنتی داشته‌اند. این امر حاکی از آن است که نظام سنتی در مواجهه با کاهش نزولات و نقصان در منابع آب کشاورزی، به دلیل سرمایه‌گذاری اندک در زمینه تأسیسات مهار آب، عملاً فاقد مکانیزم­های واکنشی در پاسخ به بحران­های کم‌آبی می‌باشد.

جدول 6.  میزان تأثیر هر یک از زیرمعیارها در انتخاب گزینه‌های رقیب و انتخاب بهترین گزینه

      مأخذ: یافته‎های تحقیق

نتیجه­گیری و پیشنهادها

- علاوه بر مهم‎ترین نتیجه پژوهش حاضر، که تعیین اولویت نظام­های رقیب و شناسایی مناسب­ترین نظام مشارکتی برای ایجاد تشکل­های آب­بران در استان گیلان می‌باشد، نکته برجسته دیگری که در یافته‌های تحقیق به چشم می‌خورد این است که در میان سه معیار اصلی تحقیق، شاخص نگرشی بهره‌برداران با وزن 415/0 از بیشترین اهمیت در انتخاب نظام مشارکتی مناسب برخوردار است. این یافته با نتایج تحقیقی که نارایان (Narayan, 1995) با بررسی 121 تشکل آب‌بران در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین انجام داد انطباق کامل دارد. یافته‌های این محقق نشان داد در تمامی مناطقی که نهادهای دولتی به نگرش­ها، علایق و نیازهای مخاطبین بی‌تفاوت بوده‌اند، ایجاد تشکل­های آب‌بران با شکت مواجه شده است. از این رو، برای استقرار هر نظام مشارکتی در مدیریت آبیاری، دستگاه­های متولی می‌بایست ضمن توجه به نگرش‎های مردم محلی و نیز همسو نمودن آن‌ها با اهداف و الزامات تشکل‎های آب‌بران، برای دستیابی به یک توافق عمومی با ذی‎نفعان در مورد اهداف و لزوم ایجاد تعاونی­های آب‌بران کوشش نمایند.

- از دیگر نتایج مهم به دست آمده در این پژوهش، برتری کامل زیرمعیار عملکرد نهادی در مقایسه با دیگر زیرمعیارها برای انتخاب هر سه نظام سنتی، تعاونی تولید و تعاونی روستایی است. این امر بدان معنی است که دستیابی به نظام بهینه بهره‌‌برداری از آب کشاورزی مستلزم همکاری و هماهنگی میان تمام دستگاه­های متولی و به‎ویژه سازمان جهاد کشاورزی، آب منطقه‌ای و واحدهای تابعه آنها می‌باشد.

-دو نظام تعاونی تولید و تعاونی روستایی عمدتاً برای واحدهای زراعی با اندازه بزرگ و متوسط طراحی شده‌اند، در حالی‌که با توجه به غلبه نظام خرده مالکی در بخش کشاورزی استان گیلان، به نظر می‌رسد دو نظام یاد شده با نظام بهره‌برداری رایج در استان گیلان چندان تطابق نداشته باشند. از این رو، پیشنهاد می‌شود با بررسی تجارب جهانی در این زمینه، الگوهایی در مدل وارد شوند که با نظام بهره‌برداری خرده مالکی انطباق و هماهنگی بیشتری داشته باشند.

-این پژوهش و قضاوت­های انجام شده توسط گروه تصمیم‌ساز بر اساس ساختار سلسله مراتبی تعریف شده و با توجه به پیشینه سه نظام سنتی، تعاونی تولید و تعاونی روستایی در استان گیلان انجام گرفته و به همین دلیل به استان­ها و موقعیت­های دیگر قابل تعمیم نیست. از سوی دیگر، با توجه به حاکمیت خرده‏فرهنگ­ها و نیز تفاوت شرایط اقتصادی- اجتماعی در نواحی مختلف استان گیلان، ممکن است تجویز الگوی مشخصی مانند تعاونی تولید برای تمامی نقاط استان کارآمدی لازم را نداشته باشد و لذا پیشنهاد می‌شود در تحقیقات آتی به جای تعیین نظام مشارکتی آبیاری مطلوب برای کل استان گیلان، با در نظر گرفتن تفاوت­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بین مناطق مختلف استان، انتخاب الگوی مناسب نظام مشارکتی آبیاری برای هر منطقه به طور جداگانه مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

- در این تحقیق انتخاب بهترین نظام مشارکتی آبیاری برای تشکل­های آب‌بران از میان سه گزینه نظام سنتی، تعاونی تولید و تعاونی روستایی صورت گرفت. این در حالی است که در نقاط مختلف استان گیلان به لحاظ نظام­های سنتی در ساماندهی امور جمعی و از جمله آب کشاورزی، می‌توان نمونه‌های موفق و متعددی مشاهده کرد که تمامی آن‎ها در این پژوهش با عنوان نظام سنتی شناخته شده‌اند. از این رو پیشنهاد می‌شود با توجه به تفاوت­های منطقه‌ای و نوع نظام­های سنتی رایج در هر منطقه، در تحلیل سلسله مراتبی به جای بررسی تمامی نمونه‌های نظام سنتی در یک گزینه، چندین نوع از شیوه‌های سنتی در زمینه امور مشارکتی به عنوان گزینه‌های رقیب وارد الگو شوند.

منابع

پورزند، ا. (1378). پیشینه و وضع موجود تشکل­های مصرف­کنندگان آب و تجربه علمی ایجاد تشکل­های قانونی در شبکه آبیاری قزوین. اولین کارگاه فنی مشارکت کشاورزان در مدیریت شبکه­های آبیاری. کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران. تهران.

تاهباز­صالحی، ن.، کواهی، م.  و نظری، م. (1389). بررسی عملکرد مدیریت مشارکتی آبیاری در ایران (مطالعه موردی: تعاونی آب­بران تجن). نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی)، 24، 205-208.

خدابخشی، آ.، قاسمی، ج.، اسیلان، ک. و قلی­فر، ا. (1389). عوامل مؤثر بر نگرش کشاورزان نسبت به مشارکت در تشکل­های آب­بران. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، 42(3)، 453-466.

زیبایی، م.(1382). تعیین بازده سرمایه­گذاری در زمینه نصب سیستم­های آبیاری تحت فشار در استان فارس. مجموعه مقالات همایش تأمین مالی کشاورزی، تجربه­ها و درس­ها. دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشکده اقتصاد. تهران

سرمد، ز.، بازرگان، ع. و حجازی، ا. (1390). روش­های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: نشر آگاه.

سروستانی، م.، عمانی، ا.، نوراله نوری­وندی، آ. و کردانی، م. (1391). نتایج و دستاوردهای توسعه طرح­های آبیاری با تکیه بر جلب مشارکت­های مردمی (مطالعه موردی: پروژه آبیاری رامشیر). اولین همایش علمی توسعه پایدار کشاورزی و محیط زیست سالم.  8 اسفند 1391. همدان.

شرکت مهندسین پندام (1383). مجموعه مطالعات بررسی امکان­پذیری مشارکت آب­بران در مدیریت آبیاری محدوده شبکه­های آبیاری و زهکشی سفیدرود گیلان. جلد (21-22-23)، 29-65.

علوی، س. ر. (1389). امکان­سنجی استقرار نظام بهره­برداری مشارکتی از منابع آب و خاک در اراضی پایاب سد شهید مدنی (ونیار) تبریز. پژوهش­های ترویج و آموزش کشاورزی، 3(1)، 99 – 115.

مهندسین مشاور کمندآب (1391). مطالعه و اجرای طرح تحویل حجمی آب و ایجاد یک واحد تشکل آب بران درسطح استان گیلان (دشت فومنات). گیلان.

مرادی، ج. و توکلی، م. (1387). بررسی ایجاد تشکل آب­بران در شبکه­های آبیاری و زهکشی. دومین همایش ملی مدیریت شبکه­های آبیاری و زهکشی. دانشگاه شهید چمران اهواز. 8-10 بهمن1387. اهواز.

نجفی، ب. (1378). مدیریت آبیاری مشارکتی: مفاهیم، چهارچوب و تجربیات جهانی. مجموعه مقالات اولین گردهمایی علمی و کاربردی اهمیت مدیریت شبکه­های آبیاری و زهکشی. موسسه پژوهش­های برنامه­ریزی و اقتصاد کشاورزی. 63-79. تهران.

Akbari, M., Omid, M.H., Zarafshani, K., Eskandari, Gh.H., & Sh. Fami, H. (2012). Factors influencing the success of water user associations in Iran: A case of Moqan, Tajan, and Varamin. Journal of Agricultural Science and Technology, 14, 27-36.

Kazbekov, J., Abdullaev, I., Manthrithilake, H., Qureshi, A., & Jumaboev, K. (2009). Evaluating planning and delivery performance of Water User Associations (WUAs) in Osh Province, Kyrgyzstan. Agricultural Water Management, 96(8), 1259-1267.

Narayan, D. (1995). The contribution of people`s participation: Evidence from 121 rural water supply projects. International Bank for Reconstruction and Development. Washington, DC.

Shahraki, J., & AliAhmadi, N. (2014). Economic analysis of water demand in greenhouses of Khash township. International Journal of Agricultural Management and Development, 4 (2), 87-93.

Sungguh, H. M,.Bisri, M., Kusuma, Z., & Prijono, S. (2013). Application of the Analytic Hierarchy Process (AHP) in the Selection of river basin organizations models in Toba Asahan river basin- Indonesia. Information and Knowledge Management, 3(8), 65-79.

Zamanian, G.,  & Saeedian, M. J. (2013). The economic and welfare effects of different irrigation water pricing methods, case study of Khomein plain in Markazi province of Iran. International Journal of Agricultural Management and Development, 3 (4), 269-280.

Feasibility of Establishing Water Association Cooperatives in Guilan Province

M. Parsafar[8], M. S. Allahyari[9]^*, Gh. Peykani[10], M. Kavoosi Kalashami[11]

Received: 17/03/2015    Accepted:  17/08/2015

Abstract

The present study has done with the purpose of feasibility of establishing water association cooperatives in Guilan province using Analytical Hierarchical Process (AHP). The research method was descriptive and the data were collected by survey technique using purposive sampling method. Considering the background of participatory organization and systems three of them; traditional system, production cooperative and rural cooperative were used as competitor options using library research and paying attention to data analysis technique and selecting the best option for participatory irrigation systems, three main criteria were recognized as social, economic and attitudinal of exploiters. In addition, four sub-criteria were recognized for each of mentioned criteria. After that the hierarchical structure of the research was drawn and according to that three types of questionnaire were complied. In the next step, a list of experts and connoisseurs (connoisseur and harbinger experts) who had educations or occupational experience related to the research topic was made and among them 22 people were selected for filling out the questionnaire. Finally the results analysis was done by Super Decision software. The results showed that due to all of the studied criteria and sub-criteria in the research production cooperative system with the final weight of 0.421 had the highest priority so was considered as the best option for planning of the participatory irrigation system in order to form water association. Next to that traditional system with the final weight of 0.306 had the second priority and rural cooperative with the final weight of 0.273 had the 3rd priority. On the other hand, social sub-criteria had the most effect on traditional system and economic and attitudinal sub-criteria had the most effect on production cooperative.

Keywords:

Water Association, Analytical Hierarchical Process, Production Cooperative, Rural Cooperative, Traditional System, Guilan Province