واکاوی نقش توان‌های محیطی کشاورزی بدون آب و کشت تعاونی جالیز در بستر دریاچۀ هامون بر توسعۀ مناطق روستایی

تعاون و کشاورزی، سال نهم، شمارة 35، پاییز 1399

واکاوی نقش توان‌های محیطی کشاورزی بدون آب در توسعۀ مناطق روستایی (با تأکید بر کشت تعاونی جالیز در بستر دریاچۀ هامون)

علیرضا شهبازی^[1]*، حسنعلی جهانتیغ^[2]، امیرحمزه شهبازی^[3]، هادی، نیکخواه نوری^[4]

تاریخ دریافت: 21/3/1399           تاریخ پذیرش: 4/9/1399

چکیده

ارزیابی توان محیطی سرزمین، به­عنوان یکی از ابزارهای حرکت درراستای توسعۀ پایدار، به‏دنبال شناسایی و معرفی روش‌های عقلایی و نظام‌مند برای مدیریت منابع و استفادة بهینه از ظرفیت‌های سرزمین است. براین­اساس، هدف مطالعۀ حاضر بررسی نقش توان‌های محیطی کشت تعاونی جالیز در بستر دریاچۀ‌ هامون در توسعۀ نواحی روستایی سیستان بود. این پژوهش ازنظر روش، به صورت کمی، ازلحظ هدف، کاربردی و ازنظر شیوة گرد‌آوری داده‌ها، از نوع پیمایشی بود. برای تعیین حجم نمونه از روش نمونه‌گیری کوکران (با خطای 8/0) استفاده شد و از میان 600 خانوار روستایی، 120 نفر از سرپرستان به­طورتصافی ساده و ازسویی، 15 نفر از کارشناسان کشاورزی منطقه، به‏صورت نمونه‌گیری دردسترس مورد پرسشگری قرار گرفتند. روایی صوری و محتوایی سازه‌های پرسش‌نامه بر اساس نظر کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی و اعضای هیئت­علمی دانشگاه (11 نفر) ارزیابی و تأیید شد. پایایی سازه‌ها و همسانی درونی گویه‌های هر سازه نیز از طریق محاسبة ضریب آلفای کرونباخ ارزیابی گردید و برای بعد اقتصادی - معیشتی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی به ترتیب برابر 515/0، 640/0، 730/0 و 660/0 درصد به­دست آمد. نتایج آزمون t‌ تک‌نمونه‌ای نشان داد توان‌های ‌محیطی کشت تعاونی دریاچۀ هامون نقش مهمی در توسعه اقتصادی- معیشتی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی روستاهای مورد مطالعه دارند به­طوری­که میانگین تمامی ابعاد بالاتر از میانة نظری (3) است. دراین­میان، عوامل اقتصادی- معیشتی و اجتماعی به­ترتیب، با میانگین  4 و 89/3 درصد، بیشترین امتیاز را کسب کردند. با توجه به نتایج تکنیک رتبه‌بندی تحلیل رابطۀ خاکستری، روستای لورگ‌و‌باغ (با ضریب 909/0 Q=)، بهترین روستا به­منظور استفاده از توان‌های محیطی است. نتایج تکنیک AHP‌ فازی نشان داد میان توانمندی‌های شناخته­شده، سطح آب زیرزمینی بالا با وزن 48/0 درصد، مهم‏ترین توان محیطی و عدم نیاز به کوددهی با وزن 3/0 درصد، کم‌اهمیت‌ترین عامل به­شمار می­آیند.

واژه‌های کلیدی: توان محیطی، توسعه، کشت دریاچه‌ای، مناطق روستایی، سیستان

مقدمه

توسعه کلان و به‌ویژه توسعۀ سکونتگاه‌های روستایی، به‏عنوان فضاهایی که بخش زیادی از جمعیت را در خود جای داده­اند، منوط به توسعۀ پایدار بخش کشاورزی است (قدیری‌معصوم و حجی‌پور، 1395). در این بین، تعاون یک اهرم مناسب برای توسعۀ بخش کشاورزی است که می‌تواند همگام با سیاست‌های دولت، در بهبود شرایط کار، زندگی، تولید، ارتقای سطح درآمد و وضعیت اجتماعی مؤثر باشد (گودرزی و همکاران، 1395). تعاونی کشاورزی رهیافتی مناسب برای دستیابی به توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و نیز تحقق عدالت اجتماعی در مناطق روستایی است (ایزدی و همکاران، 1395). ازسوی‏دیگر، متون توسعه نشان می‌دهد وجود پتانسیل محیطی، که در واقع درون‌مایۀ فضایی هر منطقه قلمداد می‌شود، فعالیت در عرصۀ فضا را آسان‌تر می‌سازد و نقش اساسی در توسعۀ کشاورزی دارد (میکانیکی و همکاران ، 1394). در مورد اهمیت پتانسیل محیطی می‌توان گفت که این عامل از بدو خلقت انسان، بر زندگی و فعالیت‌های او تأثیر داشته است؛ اما با توسعۀ علم و فناوری در عرصه‌های مختلف، به­تدریج از تأثیرات محیط بر زندگی انسان تا حدودی کاسته شده است. برخی از جغرافی‌دانان در تأکید بر نقش توان‌های محیطی بر زندگی اجتماعی انسان تا آنجا پیش رفته‌اند که منکر نقش عامل انسان در تغییر و دگرگونی محیط شده‌اند (فزونی و همکاران، 1396). منظور از توان‌‌های محیطی کلیۀ امکانات و منابع موجود در سطح یا زیر زمین می‌باشد که به‌طور طبیعی در فضاهای جغرافیایی مختلف موجود است و می‌تواند به‏عنوان پایه‌ای برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای به منظور بهبود وضعیت معیشت انسانی مورد استفاده قرار گیرد. تجربیات تاریخی اثبات کرده است که هر جامعه‌ای به تناسب علم و اطلاعاتی که از استعداد‌های آب، خاک، هوا و مردم محیط خود داشته است، بر میزان بازده تولیدی خویش افزوده است. توسعه و حفظ توان محیط نیز زمانی محقق خواهد شد که از سرزمین به تناسب قابلیت‌ها و توانمندی‌های آن استفاده گردد. بر این اساس، شناسایی قابلیت‌ها و توانمندی‌های سرزمین پیش از انجام فعالیت‌های گوناگون بسیار حائز اهمیت است (حاج علیزاده و همکاران، 1397، 693). توجه به ظرفیت‌های محیط از حیث اقتصادی، اجتماعی و به ویژه زیست محیطی در امر استحصال، برپایی و پایایی کشاورزی در نواحی مختلف جغرافیایی، ضرورتی بنیادین و اصلی اساسی به شمار می‌رود؛ زیرا بهره‌برداری بهینه و اصولی از منابع طبیعی سرزمین و سامان‌دهی کاربری اراضی بر اساس توان اکولوژیکی آن نقش مهمی در مدیریت محیط و جلوگیری از تخریب محیط زیست در راستای توسعۀ  پایدار دارد (مطیعی‌لنگرودی و همکاران، 1391). ازاین‌روست که شناسایی توان محیطی همواره از اهداف توسعۀ کشاورزی پایدار است تا بتوان بیشترین بازده را از حداقل منابع به­دست آورد (قدیری‌معصوم و حجی‌پور، 1395). کشاورزی از جمله فعالیت‌هایی است که به‌واسطۀ آن، انسان بیشترین تأثیر را بر محیط زیست دارد (Quintero-Angel et al., 2018)؛ بنابراین، کشاورزی فعالیتی به­شمار می‌آید که به طور تنگاتنگ با محیط سرو کار دارد. بر همین اساس، برای داشتن کارایی بالاتر و تناسب بیشتر با محیط زیست، به شناسایی علمی روزافزون توان محیطی نیاز است (اکبریان رونیز، 1397).

شناخت توان محیطی روستاها برای کاهش آثار نامطلوب شرایط محیطی و برنامه‌ریزی برای ارتقای وضعیت سکونتی اهمیت زیادی دارد و از طرفی می‌تواند مخاطرات محیطی را به حداقل برساند؛ به­عبارتی، شناخت ظرفیت‌های توسعۀ روستایی و ارزیابی توان‌سنجی محیطی و بوم­شناختی مجتمع‌های زیستی روستایی می‌تواند ضمن ارتقای فرصت‌های نهفتۀ روستایی، به کاهش تهدیدات زیست‌محیطی نیز کمک شایانی کند (آذر، 1399). در واقع، تکیه بر توان‌های محیطی گامی مؤثر به منظور برنامه‏ریزی برای توسعۀ پایدار اطلاق می‌شود؛ زیرا با شناسایی توان محیطی در هر منطقه، برنامه‌های توسعه‌ای می‌توانند همگام با طبیعت تدوین شوند (مسعودی و همکاران، 1394). نمونۀ این نوع شناخت بر پایۀ توان‌های محیطی را می‌توان در کشت تعاونی روستاهای حاشیۀ دریاچه هامون سیستان مشاهده نمود. خشکسالی‌های دو ده اخیر ایران باعث ازبین رفتن منابع مهم آبی کشور ازجمله دریاچۀ هامون شده است. دریاچه هامون عامل مهم معیشتی بسیاری از روستاییان حاشیه آن بوده اما اکنون که خشک شده است نیز مردمان روستایی توانسته‌اند به شکل تعاونی خودجوش و با تکیه بر توانایی‌های محیطی اقدام به نوعی کشاورزی ارگانیک در بستر خشک دریاچه کنند به‌طوری­که در این نوع کشاورزی هیچ­گونه سم، کود و آبیاری انجام نمی‌شود و کشاورزان با حفر گودال در بستر دریاچه، فقط بذر را در خاک فرومی‌برند. این بذر از آب زیرزمینی تغذیه می‌کند و پس از رشد، محصول می‌دهد. محصول کشاورزی سبز دریاچه‌ای فقط خربزۀ خارج از فصل (تیرماهی) است که توانسته علاوه بر تأمین نیازهای معیشتی روستاییان، زمینۀ اشتغال 6000 نفر را در منطقه فراهم آورد (عنابستانی و جهانتیغ، 1397). شواهد نشان می‌دهد که روستاییان ساکن حاشیۀ دریاچۀ هامون با تمامی شرایط و توانمندی‌های محیطی منطقه خود آشنا هستند. شناسایی ظرفیت‌های منطقه و نقاط ضعف و قوت آن در زمینۀ کشاورزی بدون آب در بستر دریاچۀ هامون خود تأییدی بر این موضوع است. کشاورزان با استفاده از روش‌های تجربی و کارآمد، توانسته‌اند علاوه بر تأمین نیازهای معیشتی خود، به شکل تعاونی خودجوش، زمینه اشتغال را برای تعداد زیادی از زنان و جوانان روستایی منطقه فراهم کنند. بنا بر گزارش‌های جهاد کشاورزی سیستان، بهره‌برداران تالاب هامون سالانه حدود 500 تا 1200 هکتار از اراضی هامون در شهرستان‌های نیمروز و هیرمند را به شکل مشارکتی به کشت خربزه اختصاص می‌دهند و از هر هکتار از این اراضی حدود 5 تا 10 تن خربزه برداشت می‌کنند.

با توجه به مطالب پیش­گفته، مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر شناسایی توان‌های محیطی کشت تعاونی بدون آّب در منطقه سیستان بود. در واقع، ضرورت پرداختن به این مسئله علاوه بر شناسایی توان‌های محیطی کشاورزی تعاونی بدون آب و بررسی اثرات آن بر توسعۀ مناطق روستایی، حل مشکلات مناطقی مشابه با شرایط سیستان بوده است.

پیشینه و مبانی نظری

مطالعات نشان می‌دهند کشاورزی مهم­ترین عامل تأمین معاش روستاییان فقیر است و نقش مهمی در تولید و اشتغال مولد دارد (خسروی‌پور و همکاران، 1390). تعاونی کشاورزی، به‏عنوان یکی از مهم‏ترین منابع تولید محصولات کشاورزی، از متولیان تأمین امنیت غذایی در کشور به شمار می‌رود (مظفری، 1394).  دستیابی به توسعۀ تعاونی‌ها بدون نهادینه نمودن مشارکت اعضا در فرایندهای آن امری محال است، چراکه تعاونی‌های کشاورزی تشکل‌های اقتصادی و اجتماعی غیر دولتی هستند که به نیروی مردمی متکی‌اند و با تصمیمات مشارکت­محور تأسیس می‌شوند (ایزدی و همکاران، 1395)؛ بنابراین، تعاونی‌های کشاورزی نوعی نظام بهره‌برداری در جهت حداکثر کردن استفاده از منابع و توان‌های محیطی کشور با توجه به شیوه‌های نوین کشاورزی هستند (سواری و همکاران، 1394). در همین راستا و با توجه به اهمیت تعاونی‌ها در بهره‌برداری از توان‌های محیطی، در دهۀ اخیر، ارزیابی توان محیطی یکی از مباحث مهم مورد بررسی در سرتاسر جهان بوده است (Pope et al., 2017). اهمیت شناخت توان محیطی تا به آنجاست که چنانچه سرزمینی بالقوه فاقد توان محیطی مناسب برای اجرای کاربری خاص باشد (حتی در صورت نیاز اقتصادی و اجتماعی) اجرای آن طرح نه تنها سبب بهبود وضعیت زیست‌محیطی منطقه نمی‌گردد، بلکه تخریب بیشتر محیط را نیز به همراه دارد (فیروزی و همکاران، 1392)؛ بنابراین، جهت دستیابی به توسعۀ پایدار، شناسایی و توجه به توان محیطی امری ضروری است (کیانی سلمی و همکاران، 1396). ارزیابی توان محیطی فرایندی است که تلاش دارد از طریق تنظیم رابطه انسان با طبیعت، توسعه‌ای درخور و هماهنگ با طبیعت را فراهم سازد. در واقع، این ارزیابی گامی مؤثر به منظور برنامه‌ریزی برای توسعه پایدار اطلاق می‌شود؛ زیرا با شناسایی و ارزیابی توانایی‌های محیطی در هر منطقه، برنامه‌های توسعه‌ای می‌توانند همگام با طبیعت تدوین شوند. از طرفی، توسعه مناسب زمانی محقق می‌شود که از سرزمین به اندازه ظرفیت‌ها و قابلیت‌های آن استفاده گردد (کاشی‌ساز و همکاران، 1389، 45). با وجود این، استفاده عقلایی و نظام‌مند در مدیریت منابع و استفاده بهینه از آنها بسیار مهم است. این روش‌ها باید به نحوی باشد که توان و ظرفیت سرزمین را در نظر بگیرد. در غیر این صورت، خسارت جبران ناپذیری به منابع سرزمین وارد می‌شود (مسعودی و همکاران، 1394).

 در بحث برنامه‌ریزی روستایی به توان‌ها و محدودیت‌های محیطی بسیار توجه می‌شود تا بتوان با تقویت توان‌ها از یک‌طرف و رفع محدودیت‌ها از طرف دیگر، نسبت به برنامه‌ریزی بهینه روستایی اقدام شود. به همین دلیل، شناخت محیط طبیعی روستا جزو اولین و ضروری‌ترین مباحث در برنامه‌ریزی توسعه روستایی است (مهدوی و محی‌الدینی، 1389)؛ بنابراین، برنامه‌ریزی بر اساس تعامل بین نیازهای اجتماعی و نیازهای بهره­برداران و خصوصیات فیزیکی و محیط طبیعی هر منطقه استوار شده است (شمسی‌پور و همکاران، 1391). در این بین، کشاورزی از جمله فعالیت‌هایی است که به‌واسطۀ آن انسان بیشترین تأثیر را بر محیط زیست دارد (Quintero-Angel et al., 2018)؛ لذا توسعۀ کشاورزی بر اساس این توانمندی‌ها، نیاز به شناسایی قوت‌ها و ضعف‌ها در کنار هم دارد؛ به‌عبارت دیگر، توان‌سنجی منطقه‌ای برای اهداف مختلف، به‌ویژه کشاورزی و کشت محصولات خاص، علاوه بر مشخص کردن توان‌های موجود، در استفاده و بهره‌برداری منابع نیز تعادل و برابری ایجاد می‌نماید (میکانیکی وهمکاران، 1394). با نگاهی به زمینه‌های تحول جوامع پیشرفته کنونی مشخص می­شود منشأ توسعه‌یافتگی بسیاری از ممالک، مازاد تولید در بخش کشاورزی بوده و در مراحل اولیه توسعه، مبناساز تحولات شده است (بازیار و احمدوند، 1396). در دنیای کنونی نیز به علت افزایش جمعیت، مسئلۀ امنیت غذایی در سطح جهان ابعاد تازه‌ای به خود گرفته و به یکی از مباحث مهم در کلیۀ کشورهای جهان تبدیل شده است. از آنجا که خودکفایی یکی از راهکارهای اساسی نیل به امنیت غذایی و تغذیه جمعیت جهان است، دستیابی به این مهم تنها از طریق افزایش تولید مواد غذایی ممکن خواهد بود. این موضوع به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه و از جمله ایران مشهود است (شبانی و همکاران، 1392) به­گونه­ای­که در این کشورها، کشاورزی از مهم‏ترین بخش‌های اقتصاد است که درصد قابل توجهی از تولید و اشتغال را در بر می‌گیرد. همچنین کشاورزی، به‏عنوان فعالیت اصلی در مناطق روستایی و منبع عمده تأمین درآمد و اشتغال­زایی، نقش اساسی در حیات و توسعه اقتصاد روستاها دارد (Ommani et al., 2019).

رابطۀ توسعۀ روستایی و توسعه کشاورزی و تحولات آن دهه‌هاست که از موضوعات مهم اندیشمندان مباحث توسعه در شاخه‌های مختلف بوده است. مروری بر ادبیات توسعه در کشورهای درحال توسعه گویای وجود نظریات و رهنمودهایی است که بر رابطه توسعه کشاورزی و توسعه روستایی استوار است. انقلاب سبز، توسعۀ همه­جانبه روستایی، مدل اگروپلیتن، توسعه پایدار روستایی و بسیاری دیگر از نظریات بر ارتباط متقابل و تعیین کننده کشاورزی و روستا و توسعۀ روستایی و توسعه کشاورزی تأکید دارند. هربرت کوتر معتقد است توسعۀ کشاورزی بخشی از توسعۀ روستایی جوامع است (امیرانتخاب و همکاران، 1396). در اکثر کشورهای درحال توسعه در الگوی جدید برنامه‌ریزی و مدیریت روستا، کشاورزی نقش عمده‌ای در توسعۀ مناطق جغرافیایی ایفا می‌کند و پایۀ اصلی سیستم اقتصادی و اجتماعی اکثر کشورها به شمار می‌رود و همچنین بزرگ­ترین منبع اشتغال آنها می‌باشد (; Vadivelu & Kiran, 2013 White, 2012 Jun & Xiang, 2011;). با توجه به اینکه کارکرد اصلی مناطق روستایی در جهان سوم کشاورزی است، این بخش، به‏عنوان راهبردی برای بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی روستاییان از طریق فقرزدایی، نقش مهمی دارد (Meijerink & Roza, 2007). صاحب نظران توسعه مانند لویس امرج، جون رابینسون، نیل اسملسر، مایکل تودارو، روستو، ارتور لوئیز و روزون اشتاین، راه توسعۀ روستایی را در توسعۀ  بخش کشاورزی دیده‌اند و در این راستا بر اثرات عمده بخش کشاورزی مانند کاهش بیکاری، ایجاد فرصت‌های شغلی، بالابردن سطح کیفیت زندگی و غیره تأکید کرده‌اند (صادقی و همکاران، 1397).

در پژوهش‌های مختلفی بر نقش توان‌های محیطی بر توسعۀ سکونتگاه‌های انسانی تأکید شده است. از لحاظ نظری نیز این عقیده وجود دارد که توان‌های بالقوۀ محیطی رشد اقتصادی را بالا برده و موجب توسعه می‌شوند (بهبودی و همکاران، 1388). در همین راستا، برخی، توان‌های محیطی را محرک اصلی رشد اقتصادی می‌دانند. این نظریه‌پردازان معتقدند که منابع طبیعی هم به لحاظ نهادۀ تولید و هم به لحاظ تأمین مالی، عامل رشد و توسعه می‌باشند (Blomstrom & Meller, 1990؛ Ortega & Gregorio, 2005؛ میرهاشمی دهنوی، 1394). شاه‌آبادی و صادقی (1392) منابع و توان‌های محیطی را عامل مهم رشد اقتصادی دو کشور ایران و نروژ دانستند. علاوه بر بحث اهمیت توان‌های محیطی در توسعه و رشد اقتصادی، برخی از مطالعات بر کاربرد مؤثر این عامل در توسعه مناطق روستایی متمرکز شده­اند؛ برای مثال، بیان کرده­اند آگاهی زیست‏محیطی زنان باعث پایداری هرچه بیشتر محیط زیست روستایی می‌شود و این امر خود موجب توسعۀ روستایی می‌گردد (لاهیجانیان و سکویی، 1395) و از طرف دیگر، مشارکت و توانمندسازی روستاییان می‌تواند بر بهبود استفاده از توان‌های محیطی در جهت توسعۀ پایدار اثرگذار باشد (صلاحی اصفهانی، 1395). در همین زمینه، نتایج مطالعۀ مهدوی و محی‌الدینی (1389) نشان می‌دهد با استفاده بهینه از منابع و پتانسیل‌های موجود و به­کارگیری توان‌های محیط طبیعی، منطقۀ مورد مطالعه آنها می‌تواند در آینده‌ای نه چندان دور به یک قطب مهم اقتصادی در کشور تبدیل شود. در همین راستا، نتاج مطالعۀ بدری و قنبری (1384) نشان داد که ظرفیتﻫـﺎی ﻣﺤﯿﻄﯽ نقش ﻣﺴﺎﻋﺪی ﺑﺮای بهبود ﭘﺮوژهﻫﺎی ﻋﻤﺮان روﺳﺘﺎﯾﯽ دارند. ریاحی و مؤمنی (1394) در مطالعه‌ای مشابه در راستای تحلیل توان منابع آب زراعی در نواحی روستایی شهرستان بوئین و میاندشت به این نتیجه رسیدند که اتخاذ سیاست‌های جدید در زمینۀ بهره‌برداری از منابع آب و زمین و توجه به شیوه‌های صرفه‌جویانه مصرف آب و اصلاح سیستم‌های آبیاری نقش مهمی در بالا نگه‌داشتن توان منابع آبی و پایداری روستاها دارد.

در این قسمت، به بیان برخی  از مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش در قالب جدول 1 پرداخته شده است.

جدول 1. مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش

منبع: یافته‌های اسنادی پژوهش.

 با توجه به جمع‌بندی مطالعات صورت گرفته می‌توان به این نتیجه رسید که تا کنون دربارۀ توان‌های محیطی کشاورزی بدون آب دریاچه‌ای و نقش آن بر توسعۀ نواحی روستایی مطالعه‌ای انجام نشده است که این امر نشان از نو بودن موضوع پژوهش حاضر است. بر این اساس، بررسی نقش دریاچه‌ها بر پایداری و توسعه مناطق روستایی امری ضروری به حساب می‌آید و مطالعۀ حاضر اقدامی است در این راستا؛ لذا در این پژوهش بر نقش توان محیطی در کشاورزی و توسعۀ روستایی تأکید شده است. مدل مفهومی تحقیق حاضر، بر مبنای یافته‌های نظری و میدانی، براساس تأثیر کشاورزی بدون آب دریاچه‌ای( به‏عنوان یک عامل) بر توسعۀ روستایی شکل گرفته است (شکل 1).

شکل 1. مدل مفهومی پژوهش(منبع: یافته‌های پژوهش)

روش‌ تحقیق

16N=N(Za/2)2pqN-1D2+PQ(Za/2)2=600×(1.96)2×0.25419×(0.08)2+0.25×(1.96)2=120"> پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش توان‌های محیطی کشاورزی بدون آب بر توسعۀ روستاهای منطقه سیستان با استفاده از روش پیمایشی طراحی و اجرا شد. در این پژوهش، روش نمونه‌گیری شامل دو مرحله بود. در مرحلۀ اول، با توجه به خاص بودن کشاورزی دریاچه‌ای و همچنین محدود بودن روستاهای درگیر با این نوع کشت، 12 روستا شناسایی شدند، سپس برای دستیابی به نتایج مطلوب‌تر، 7 روستا با جمعیت 2680 نفر و 600 خانوار به‏عنوان نمونه انتخاب شدند (600N=). در این بین، با استفاده از فرمول کوکران (خطای 8/0 درصد)، 120 نفر از سرپرستان خانوار به‏عنوان نمونۀ روستایی انتخاب گردیدند و به طور تصادفی ساده مورد پرسشگری قرار گرفتند. این فرمول عبارت است از:

که در آن، N حجم جامعه، Z  برابر با 96/1،  q=P برابر با 5/0 و D مقدار اشتباه مجاز است.

جدول 2 روستاها، تعداد خانوار و حجم نمونه را نشان می‌دهد.

جدول 2. روستاهای مورد بررسی و تعداد نمونه

  مأخذ: مرکز آمار ایران (1395)

ابزار جمع‌آوری اطلاعات در پژوهش حاضر پرسش‌نامه‌ای با دو بخش اطلاعات فردی و شاخص‌های اقتصادی- معیشتی، اجتماعی، کالبدی و زیست­محیطی روستاهای دارای کشاورزی دریاچه‌ای بود. به منظور استخراج شاخص‌ها در ابتدا پژوهش‌های پیشین بررسی شد و در پایان با توجه به موقعیت منطقۀ مورد مطالعه، شاخص‌ها بومی­سازی شد و روایی پرسش‌نامه‌ توسط متخصصان و خبرگان مورد تأیید قرار گرفت. پایایی آن نیز به وسیلۀ آزمون آلفای کرونباخ تعیین شد که میزان ضریب آن برای بعد اقتصادی - معیشتی 515/0، بعد اجتماعی 640/0، بعد کالبدی 730/0 و بعد زیست‌محیطی660/0 به‌دست آمد. ابعاد و شاخص‌های مورد استفاده، در جدول 3 نشان داده شده است.

جدول 3. ابعاد و شاخص‌های مورد استفاده در پژوهش

برای بررسی نقش توان‌های محیطی کشت تعاونی بدون آب بر توسعه نواحی روستایی مورد مطالعه و استخراج اطلاعات پرسش‏نامه، از روش‌های تجزیه‌وتحلیل آماری در نرم‌افزار SPSS استفاده و شدت تأثیر شاخص‌ها (بیشترین و کمترین) در ارتباط با ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی توان‌های محیطی سنجیده شد. ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺮﻣﺎل ﺑﻮدن ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ از آزﻣﻮن ﮐولموﮔﺮوف- اﺳﻤﯿﺮﻧﻮف^[5] اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ. پس از مشخص‌شدن توزیع نرمال داده‌ها، برای بررسی نقش توان‌های محیطی کشت تعاونی بدون آب بر توسعه روستایی، از آزمون t‌ تک‌نمونه‌ای^[6] استفاده شد. همچنین برای تحلیل فضایی بهترین روستا از نظر استفاده مؤثر از توان‌های محیطی، مدل تحلیل رابطۀ خاکستری^[7] به­کار گرفته شد. در پایان برای رتبه‌بندی توان‌های محیطی از تکنیک AHP فازی^[8] استفاده شد. برای این منظور، پرسش‌نامۀ کارشناسی طراحی گردید و توسط 15 نفر از کارشناسان و استادان دانشگاه جواب داده شد. یادآور می­شود که هنگام وارد کردن داده‌ها در نرم‌افزار SPSS، اصول وارد کردن داده‌ها رعایت و برخی از شاخص‌های منفی معکوس‌سازی شد (5= خیلی کم تا 1= خیلی زیاد). شاخص‌های فوق عبارت­اند از: کاهش مخاطره سرمایه گذاری در بخش کشاورزی، کاهش گرایش به سمت قاچاق، کاهش بیکاری، کاهش بزه‌کاری، کاهش سطح فقر، کاهش مهاجرت روستاییان، کاهش آلودگی زیست محیطی و معکوس عدم دخل و تصرف در منابع آبی زیرزمینی.

محدودۀ مورد مطالعه

دشت سیستان در شرق ایران و در شمال استان سیستان و بلوچستان با طول جغرافیایی 61 درجه و 31 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 30 درجه و 55 دقیقه شمالی قرار دارد و ارتفاع از سطح دریای آن 478 متر و دارای اقلیم گرم و خشک است (شکل 2). میانگین بارش سالانه آن 57 میلی‌متر می­باشد و دمای آن از 5/9- تا 49 درجه سانتی‌گراد متغیر است. از ویژگی‌های شاخص دشت سیستان، وجود تالاب هامون است. این تالاب، که به آن دریاچه نیز گفته می‌شود، در طول تاریخ، به دلیل موقعیت جغرافیایی، موجودیت تقریباً دائمی و به علت شیرین بودن آب آن، مهم‌ترین تالاب بخش خاوری فلات ایران محسوب می‌شود. این تالاب دارای سه ناحیه هامون در مغرب و جنوب غربی، هامون سابوری در شمال غربی و هامون پوزک در شمال شرقی سیستان است. تالاب هامون از لحاظ اقتصادی برای ساکنان سیستان اهمیت بسزایی دارد و از نظر زیست محیطی نیز منبعی عظیم و مهم به­شمار می‌رود (پیری و انصاری، 1392). در سال‌های مرطوب و پرآب، عمدتاً این سه دریاچه به هم متصل می­شوند و پهنه وسیعی را تشکیل می‌دهند. در صورتی که سه دریاچه به هم متصل شوند، بیش از 10 میلیارد متر مکعب آب را در خود جای می‌دهند. کل مساحت 3 دریاچه برابر با 1509 کیلومتر مربع و محیطشان‌ به 434 کیلومتر می‌رسد. آخرین ارزیابی‌ها، مساحت آنها را تا بیش از 5000 کیلومتر مربع و حجم را تا 13 میلیارد متر مکعب برآورد نموده است. سطح دریاچه‌ها نسبت به سطح دریا متفاوت است و ارتفاع متوسط هامون هیرمند حدود 470 متر از سطح آب‌های آزاد و ارتفاع متوسط هامون صابری حدود 475 متر از سطح دریا می‌باشد. رودهای متعددی به هامون می‌ریزد که بیشتر آنها فصلی است (خسروی، 1389).

شکل 2. محدودۀ مورد مطالعه

نتایج و بحث

در این پژوهش، پاسخگویان در 5 گروه سنی طبقه‌بندی شدند. 7/31 درصد آنها بین 40-31 سال و 8/20 درصد در رده سنی 50- 41 سال قرار داشتند. تمامی 120 نفری که مورد پرسشگری قرار گرفتند مرد بودند. پاسخگویان بر حسب سواد (تحصیلات) در چهار گروه طبقه‌بندی شدند که بیشترین فراوانی با 50 درصد مربوط به گروه ابتدایی و کمترین فراوانی با 7/6 درصد مربوط به گروه‌های دیپلم و بالاتر بود. افراد به لحاظ اشتغال در 6 گروه تقسیم‌بندی شدند که بیشترین فراوانی دراین­باره (2/74 درصد) مربوط به کشاورزی بود. افراد از لحاظ درآمدی به چهارگروه تقسیم ‌شدند که بیشترین فراوانی (7/51 درصد) مربوط به دسته درآمدی 500 هزار تومان تا یک میلیون تومان بود.

جدول 4. برخی از مهم­ترین ویژگی­های عمومی پاسخ‌گویان

مأخذ: یافته‌های پژوهش

در پژوهش حاضر، برای بررسی نقش توان‌های محیطی کشت تعاونی دریاچه‌ای جالیز بر توسعه اقتصادی – معیشتی روستاییان ذی‌نفع، 14 شاخص مشخص و بررسی شدند. در این بین، شاخص‌های افزایش تولید محصولات صادراتی کشاورزی، افزایش درآمد و ارزش افزوده بالای تولید، از نظر پاسخ‌گویان، به ترتیب با میانگین‌های 26/4، 25/4 و 10/4 درصد، در رتبه‌های اول تا سوم قرار گرفتند. همچنین شاخص‌های افزایش تولیدات کشاورزی، افزایش فرصت های شغلی و متنوع شدن محصولات کشاورزی به ترتیب با میانگین‌های 79/3، 81/3 و 83/3 درصد، کمترین امتیاز را کسب نمودند (جدول 5). دلیل پایین بودن امتیاز شاخص افزایش تولیدات کشاورزی این است که زمین‌های محل کشت تحت حفاظت سازمان منابع طبیعی می‌باشد و مقدار زمین‌های واگذاری به کشاورزان جهت کشت تعاونی دریاچه‌ای به صورت محدود انجام می‌گیرد که این امر تأثیر مستقیم بر محدودیت ایجاد اشتغال دارد.

جدول 5. درصد، میانگین وزنی و انحراف معیار شاخص­های اقتصادی - معیشتی

مأخذ: یافته­های پژوهش

برای بررسی نقش توان‌های محیطی کشت تعاونی دریاچه‌ای جالیز بر توسعه اجتماعی روستاییان ذی­نفع 9 شاخص تعیین و بررسی شدند. نتایج جدول 6 گویای این است که در بین 9 شاخص‌ مورد بررسی، افزایش جمعیت تولید کننده روستایی، استفاده از نیروی کار زنان و جوانان و کاهش بیکاری به ترتیب با میانگین‌های 17/4، 03/4 و 97/3 درصد، به ترتیب بیشترین امتیاز را کسب نمودند. همچنین شاخص‌های کاهش مهاجرت روستاییان، کاهش سطح فقر و افزایش اعتبار اجتماعی به ترتیب با میانگین‌های 57/3، 65/3 و69/3 درصد، کمترین امتیاز را به دست آورده­ اند. این نکته قابل توجه است که کشاورزی دریاچه‌ای تأثیر مثبت بر زندگی بهره‌برداران روستایی داشته اما نتواسته است با پدیده مهاجرت روزافزون روستاییان به شهرها مقابله کند.

جدول 6. درصد، میانگین وزنی و انحراف معیار شاخص­های اجتماعی

مأخذ: یافته­های پژوهش      

برای بررسی وضعیت شاخص‌های کالبدی 8 شاخص تعیین و بررسی شدند. نتایج جدول 7 نشان می‌دهد که شاخص‌های زیبایی منظر روستا، وجود ساخت و سازهای متناسب با بافت داخلی روستا و بهره­مندی روستا از نمای زیبای ورودی به ترتیب با میانگین‌های 62/3، 58/3 و 57/3 درصد، بیشترین امتیاز را کسب نمودند. همچنین شاخص‌های گسترش بافت روستا منطبق با شیب زمین (با میانگین 31/3 درصد)، کیفیت مناسب راه‌های ارتباطی و مسیرهای موجود (با میانگین 34/3 درصد) و مهار نیروهای ناشی از سوانح طبیعی همچون باد و نور خورشید و ... با مصالح بومی (با میانگین 41/3 درصد)، به ترتیب کمترین امتیاز را کسب نمودند. این نکته قابل توجه است که کشت تعاونی دریاچه‌ای توانسته است بر زیباسازی منظر روستایی و همچنین بهبود ساخت و سازهای روستایی تأثیر مثبت داشته باشد.

جدول 7. درصد، میانگین و انحراف معیار شاخص‌های کالبدی

مأخذ: یافته‌های پژوهش

برای بررسی وضعیت شاخص‌های زیست‌محیطی 8 شاخص تعیین و بررسی شدند. نتایج جدول 8 نشان می‌دهد که شاخص‌های رونق کشاورزی ارگانیک، صرفه‌جویی در مصرف آب و تثبیت ماسه‌های روان به ترتیب با میانگین‌های 71/3، 58/3 و 49/3 درصد، بیشترین امتیاز را کسب نمودند. همچنین شاخص‌های معکوس عدم دخل و تصرف در منابع آبی زیرزمینی (با میانگین 29/3 درصد)، کاهش آلودگی زیست محیطی (با میانگین 33/3 درصد) و جلوگیری از اتلاف منابع انرژی (با میانگین 35/3 درصد) به ترتیب کمترین امتیاز را کسب نمودند. با توجه به نتایج به­دست آمده می‌توان بیان داشت که این نوع کشت تعاونی توانسته است علاوه بر صرفه‌جویی در منابع آب منطقه، در تثبیت ماسه‌های روان ناشی از بادهای 120 روزه نقش مهمی داشته باشد.

جدول 8. درصد، میانگین و انحراف معیار شاخص‌های زیست‌محیطی

مأخذ: یافته‌های پژوهش

در اداﻣﻪ، ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺮﻣﺎل ﺑﻮدن ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ از آزﻣﻮن ﮐولموﮔﺮوف- اﺳﻤﯿﺮﻧﻮف اﺳﺘﻔﺎده و مشخص ﺷﺪ تمام داده‌ها بین 87/1 + و 88/1- و سطح معنی‌داری­شان بیشتر از 05/0 می‌باشد؛ لذا برای همه شاخص‌ها و متغیرها توزیع داد‌ها  نرمال است.

با توجه به نرمال بودن متغیرهای تحقیق، برای بررسی ضریب تأثیر ابعاد یادشده در روستاهای مورد مطالعه از آزمون t ‌ تک‌نمونه‌ای استفاده شد.

در این قسمت، مطابق نظر روستاییان و با استفاده از آزمون t‌ تک نمونه­ای، به تعیین اثرات توان‌ محیطی کشت تعاونی دریاچه‌ای بر ابعاد مورد نظر اقدام شد. عدد 3 به‏عنوان میانه­ نظری پیامدهای کشت تعاونی دریاچه‌ای انتخاب شد. نتایج آزمون حاکی از این است که میانگین ابعاد بالاتر از میانه نظری (3) می‌باشد. در این بین، عامل اقتصادی - معیشتی با میانگین 4 درصد رتبه اول و عامل اجتماعی با میانگین 89/3 درصد رتبه دوم  را کسب نمود (جدول 9).

جدول 9. ضریب اثرگذاری ابعاد مورد بررسی از دیدگاه روستاییان

     مأخذ: یافته­های پژوهش

برای تعیین مناسب‌ترین روستا از نظر استفاده مؤثر از توان‌های محیطی کشت تعاونی دریاچه‌ای، از تکنیک رتبه‌بندی چندمعیاره خاکستری (GRE) استفاده شد. ایده اصلی تحلیل رابطه خاکستری، به‌عنوان یک روش آنالیز کمی، بر این نکته بنا شده است که مقدار نزدیکی و همبستگی رابطه بین دو عامل مختلف در یک فرایند پویای در حال رشد، باید بر اساس میزان شباهت منحنی‌های آنها سنجیده شود. هر چقدر میزان این شباهت بیشتر باشد، درجه بالاتری از رابطه بین سری‌ها وجود دارد و برعکس. برای سنجش میزان این شباهت از درجه رابطه خاکستری استفاده می‌شود. مراحل انجام تکنیک چندمعیاره خاکستری عبارت­اند از:

1. نرمال سازی مقادیر

زمانی که واحدهای اندازه‌گیری عملکرد شاخص‌های مختلف، متفاوت است، امکان دارد تأثیر برخی از شاخص‌ها نادیده گرفته شود. همچنین زمانی که برخی شاخص‌های عملکرد از دامنه گسترده‌ای برخوردارند، ممکن است چنین اتفاقی روی دهد. برای نرمال‌سازی مقادیر از یکی از سه فرمول زیر استفاده می‌شود:

هرچه بزرگ­تر بهتر                                         X_ij= 16yij-min⁡(yij)maxyij-min⁡(yij)">

هرچه کوچک­تر بهتر                                               Xij=  16maxyij-yijmaxyij-min⁡(yij)">

 هر چه ارزش مطلوب (Y*) نزدیک­تر بهتر Xij=  16yij-y*maxmaxyij-y*,y*-min⁡(yij)">

جدول 10. ضرایب رابطه خاکستری

               مأخذ: یافته­های پژوهش

جدول 11. نرمال سازی مقادیر

             مأخذ: یافته­های پژوهش

 2. تعریف سری‌های هدف مرجع^[9]

پس از ایجاد روابط خاکستری، با استفاده از معادلات بالا، تمامی ارزش‌های عملکردی، مانند زمانی‌که از مفهوم نرمال کردن استفاده می‌شود، بین صفر و یک قرار خواهند گرفت. هر چه xij به یک نزدیک‏تر باشد، از مطلوبیت بیشتری برخوردار خواهد بود، در نتیجه، سری مقایسه‌ای که تمام گزینه‌های آن برابر 1 باشد، بهترین انتخاب خواهد بود. سری هدف مرجع یک سری است که تمامی ارزش‌های عملکردی آن برابر 1 است و به‌صورت زیر تعریف می شود:

هرچه سری مقایسه‌ای گزینه i به سری مرجع نزیک تر باشد، از مطلوبیت بیشتری برخوردار خواهد بود.

جدول 12. تعیین سری‌های هدف مرجع

      مأخذ: یافته­های پژوهش

3. ضریب رابطه خاکستری^[10]

با استفاده از ضریب رابطه خاکستری، نزدیکی هر xij به xoj متناظر سنجش می‌شود. هرچه ضریب رابطه خاکستری بزرگ‏تر باشد، نزدیکی بیشتر است. ضریب رابطه خاکستری به‌صورت زیر محاسبه می‌شود:

برای انجام محاسبات فوق باید ij∆ محاسبه شود:

بنابراین،min ∆ کوچک­ترین مقدار ij∆ و max∆ بزرگ­ترین مقدار ij∆ خواهد بود.

در این رابطه، r ضریب تشخیص ^[11]است و جهت گسترش یا تحدید دامنه ضریب رابطه خاکستری به کار می رود. باید دقت کرد ضریب تشخیص، که گاهی با  ρیا ζ نیز نمایش داده می شود، مقداری بین ]0 و 1 [است و معمولاً 5/0 در نظر گرفته می‌شود. بر اساس مطالعه تحلیل حساسیت چانگ و لین (1999)، مقدار 5/0 یک ضریب تشخیص متعادل است و ثبات خوبی دارد.

جدول 13. تعیین ضریب رابطه خاکستری

          مأخذ: یافته­های پژوهش

4. رتبه رابطه خاکستری^[12]

پس از محاسبه تمامی ضرایب رابطه خاکستری y(xij , xij ) رتبه رابطه خاکستری با فرمول زیر محاسبه می‌شود:

این عبارت میزان همبستگی سری مرجع هدف و سری مقایسه ای را نشان می‌دهد.

در این محاسبات، w همان وزن شاخص هاست که توسط تکنیک آنتروپی محاسبه شده است.

جدول 14. وزن حاصل از آنتروپی

               مأخذ: یافته­های پژوهش

همان‌گونه که جدول 15 نشان می‌دهد، نتایج پس از مشخص شدن ایده‌آل مثبت و منفی و سنجش فاصله تا ایده‌آل مثبت نشان داد که از بین 7 روستای مورد مطالعه، 3 روستا دارای ضریب بالای 5/0 درصد و نزدیک به ایده‌آل مثبت هستند؛ لذا روستاهای لورگ و باغ، ملادادی و گله‌بچه با 909/0، 788/0 و 581/0 درصد بیشتر از 5/0 درصد و بالاترین امتیاز را کسب نمودند. در طرف دیگر، 4 روستا ضریب نزدیکیِ کمتر از 5/0 درصد به ایده‌آل مثبت داشته‌اند. به این ترتیب، روستا‌های گمشاد، سراوانی، کوهکن و آل‌گرگ به ترتیب با ضرایب 299/0، 369/0، 426/0 و 497/0 درصد، بیشترین فاصله را با ایده‌آل مثبت داشته‌اند و به عبارتی دارای رتبۀ پایینی در بین روستاهای مورد مطالعه می‌باشند.

جدول 15. رتبه‌بندی روستاهای مورد مطالعه بر اساس مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره خاکستری

             مأخذ: یافته­های پژوهش

در بخشی از پژوهش، با توجه به نظر کارشناسان کشاورزی منطقه، به شناسایی و رتبه‌بندی توان‌های محیطی کشت تعاونی جالیز در بستر دریاچۀ هامون اقدام شد. برای تحقق این امر، پس از شناسایی توان‌های محیطی مؤثر بر کشت تعاونی جالیز در بستر دریاچه‌ با استفاده از مدل AHP فازی به رتبه‌بندی عوامل فوق اقدام شد. با توجه به نظر کارشناسان، توان‌های محیطی کشت تعاونی دریاچه‌ای عبارت­اند از:  1. سطح آب زیرزمینی بالا، 2. حاصلخیز بودن خاک بستر، 3. وجود بستر مناسب از لحاظ مساحت (بین 500 تا 1200 هکتار)، 4. عملکرد مناسب بازده محصول (5 تا 10 تن در هکتار)، 5. عدم نیاز به سمپاشی، 6. عدم نیاز به کوددهی، 7. دسترسی مناسب و راحت کشاورزان به دریاچه (جدول 16).

نتایج حاصل از مدل AHP فازی نشان می‌دهد میان عوامل شناخته شده، سطح آب زیر زمینی بالا با وزن 48/0 درصد رتبه اول و مهم­ترین توان محیطی دریاچه هامون جهت کشت تعاونی دریاچه‌ای می‌باشد و پس از آن، عوامل حاصلخیز بودن خاک بستر و عملکرد مناسب بازده محصول (5 تا 10 تن در هکتار) به ترتیب با وزن 21/0 و 11/0 درصد، رتبه‌های دوم و سوم را کسب نمودند. همچنین عوامل عدم نیاز به کوددهی، عدم نیاز به سمپاشی و وجود بستر مناسب از لحاظ مساحت (بین 500 تا 1200 هکتار) به ترتیب با وزن 3/0، 4/0 و 6/0 درصد، کمترین رتبه را کسب نمودند (جدول 16).  بنابراین، با توجه به نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش، می‌توان عامل بالا بودن سطح آب در بستر دریاچه را  مهم­ترین توان محیطی و پس از آن، عامل حاصلخیز بودن خاک بستر دریاچه را دومین و عامل بازده محصول در بستر دریاچه را سومین توان محیطی معرفی کرد. این نکته قابل توجه است که از بین 7 عامل شناسایی شده در زمینۀ توان‌های محیطی دریاچه‌ای، سه عامل اول 80 درصد از مجموع 100 امتیاز را کسب نمودند.

جدول 16. رتبه‌بندی توان‌های محیطی کشت تعاونی دریاچه‌ای از دیدگاه کارشناسان

          منبع: یافته­های پژوهش

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

بررسی توان‌های محیطی، به‏عنوان یکی از ابعاد توسعۀ پایدار، از جمله مهم‌ترین مسائلی است که در برنامه‌ریزی روستایی مورد توجه و تأکید می‌باشد؛ زیرا با این کار می‌توان با تقویت توان‌ها از یک‌طرف و رفع محدودیت‌ها از طرف دیگر، نسبت به برنامه‌ریزی بهینۀ روستایی اقدام کرد؛ بنابراین، پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش توان‌های محیطی کشت تعاونی جالیز در توسعۀ روستاهای حاشیۀ دریاچۀ هامون سیستان انجام شد.

نتایج این پژوهش نشان داد که سطح آب زیرزمینی بالا و رطوبت دریاچه‌ها مهم‌ترین عامل محیطی می‌باشد که تأثیر بسزایی در کشاورزی بدون آب دارد. در این باره، رحیمی و همکاران (1398)؛ میچ و گسلینک (Mitsch & Gosselink,2015) اشاره می‌کنند که بر اساس شرایط هیدرولوژیکی، درجۀ رطوبت و خیسی از جمله ویژگی‌های بارز وجودی تالاب‌ها به‌شمار می‌رود، زیرا تالاب‌ها از زمین‌های اطراف خود مرطوب‌تر هستند؛ بنابراین، شناخت ویژگی‌هایی کامل تالاب‌ها به‏عنوان یک توان محیطی بسیار مؤثر بر توسعۀ مناطق محلی امری ضروری به‌حساب می‌آید.

     بررسی تأثیر کشت تعاونی بدون آب دریاچه‌ای بر ابعاد اقتصادی- معیشتی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی توسعۀ منطقۀ مورد مطالعه نشان داد این نوع کشت توانسته است نقش مهمی در توسعۀ پایدار روستاهای مورد مطالعه داشته باشد به‌طوری که میانگین به‌دست آمده برای تمامی ابعاد مورد بررسی بالاتر از میانگین نظری (3) بود. در این بین، اثرگذاری اقتصادی کشاورزی بدون آب بیشتر از سایر ابعاد توسعه بوده است. روستاییان ساکن در حاشیۀ دریاچۀ هامون توانسته‌اند با استفاده از روش‌های تجربی و کارآمد و به صورت تعاونی، به رفع برخی از نیازهای معیشتی نائل آیند و زمینۀ اشتغال را برای برخی از زنان و جوانان روستایی فراهم آورند و به نمونه‌ای بی‌نظیر از کشت تعاونی دست یابند. از سوی دیگر، بهره‌برداران توانسته‌اند با استفاده از دانش بومی، در شرایطی با ریسک کم به کشاورزی پایدار و ارگانیک دست یابند و استفاده بهینه‌ای از محیط زیست بدون تخریب آن داشته باشند. آنان در شرایط بحرانیِ نبود و کمبود آب، کشت دریاچه‌ای را به‏عنوان روزنه امیدی بر تاب‌آوری در برابر ناملایمات محیط انتخاب کرده‌اند و به این ترتیب، با تعامل مثبت با طبیعت به خوبی توانسته­اند با آن انس بگیرند و با استفاده از مزایای آن و تعیین ظرفیت‌ها به کشاورزی تعاونی دریاچه‌ای و منفعت حاصل از آن دست یابند.

    بنابراین، اثرگذاری توان‌های محیطی کشاورزی تعاونی بدون آب دریاچۀ هامون بر بهبود وضعیت زندگی روستاییان حاشیۀ دریاچۀ هامون مطلوب و قابل قبول است. در همین زمینه، مطالعۀ مهدوی و محی‌الدینی (1389) نقش توان‌های محیطی را بر توسعۀ اقتصادی مناطق روستایی تأیید می‌کند. همچنین نظم‌فر و همکاران (1397) بر این امر که توان محیطی نقش سازنده‌ای بر توسعۀ اقتصادی دارد تأکید داشته‌اند. این مسئله نشان می‏دهد که اگر به توان‌های محیطی مناطق روستایی اهمیت داده شود، نتیجۀ آن می‌تواند توسعۀ اقتصادی این نواحی محروم باشد؛ بنابراین، در برهه کنونی، استفاده منطقی از محیط می‌تواند مشکلات ناشی از توسعۀ ناموزون روستایی را به حداقل برساند. همچنین کشاورزی دریاچه‌ای توانسته است آثار مثبت اجتماعی بر روستاهای مورد مطالعه داشته باشد. نتایج مطالعۀ حیدری ساربان و همکاران (1397) تأییدی بر این موضوع است که توان‌های محیطی می‌تواند باعث رونق کشاورزی شود و در نتیجه معظلات اجتماعی را به حداقل ممکن برساند. این در حالی است که نتایج پژوهش حاضر نشان داد که تکیه بر این نوع توان‌های محیطی (کشت تعاونی دریاچه‌ای) توانسته است نقش مهمی در افزایش جمعیت تولید کننده روستایی داشته باشد. از طرف دیگر، استفاده از نیروی کار زنان افزایش یافته و در پی آن، کاهش بیکاری رقم خورده است. این نکته قابل توجه است که نتایج مطالعه فرجی سبکبار و همکاران (1389) نشان داد که وضعیت پایداری زیست‏محیطی روستاها از پایداری اقتصادی و اجتماعی آنها بیشتر است. در محیط‌های روستایی، پایداری شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی کم و در مقابل پایداری محیطی بیشتر است که این امر با نتایج پژوهش حاضر مغایرت دارد. دلیل این امر از نظر کملر و اسپرنگ (Kemmler & Spreng, 2007) این است که در کشورهای در حال توسعه، مسائل اقتصادی بسیار مهم‌تر از مسائل دیگر (اجتماعی و محیطی) است. همچنین پژوهش حاضر با یافته‌های سرور و همکاران (1395)، توکلی‌نیا و همکاران (1394) و میرزاخانی و برندک (1393) هم‏راستاست.

با توجه به نتایج پژوهش حاضر پیشنهادهای زیر ارائه می­شود:

- انجام سرمایه‌گذاری در راستای شناسایی راهکارهای مؤثر برای گسترش این نوع کشاورزی در منطقۀ سیستان؛

- بهبود صنایع تبدیلی مرتبط با محصول برداشت­شده از کشاورزی بدون آب در جهت بازده اقتصادی بیشتر محصول (مغز تخمه، مربا و ترشی خربزه، میوه خشک شده و ...)؛

- برندسازی محصول ارگانیک جهت بهبود عوامل مؤثر بر بازاریابی؛

- معرفی و الگوبرداری این نوع کشاورزی برای مناطق دارای شرایط مشابه با منطقۀ سیستان.

منابع

آذر، ع. (1399). بررسی و نقش توان‌های محیطی در توزیع مکانی – فضایی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان مراغه با تکنیک AHP فازی. فصلنامه آمایش سرزمین، 12 (1)، 121-151.

اکبریان رونیز، س. (1397). تحلیل پایداری کشاورزی و عوامل مؤثر بر آن در نواحی روستایی (مورد: دهستان رونیز- شهرستان استهبان). فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 8 (31)، 181-190.

امیرانتخاب، ش.، جوان، ف. و حسنی مقدم، ح. (1396). ارزیابی اثرات توسعۀ کشاورزی در پایداری نواحی روستایی با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای (مورد: اراضی پایاب سد سبلان). هفتیمن همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعی پایدار. تهران: موسسۀ آموزشی عالی مهر اروند.

امینی، ع. و مرادی، ن. (1398). تبیین محیطی پدیدآیی و ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی با رویکرد ارزیابی چندمعیارۀ فضایی (GIS-MCE) در استان اصفهان. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 51 (2)، 323-340.

ایزدی، ب.، رضایی مقدم، ک. و بهروزه، س. (1395). بررسی فعالیت تعاونی تولید کشاورزی شهرستان خرامه و مشارکت اعضا در آنها.  فصلنامه تعاون و کشاورزی، 5 (18)، 59-83.

بازیار، ا. و احمدوند، م. (1396). تبیین بازدارنده‌های توسعۀ کشاورزی در روستاهای شهرستان رستم. فصلنامه پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، 10 (1)، 65-76.

بدری، س.ع. و قنبری، ج.ص. (1384). ارزیابی توان‌های محیطی در عمران روستایی (مطالعه موردی: حوضه رود قلعه چای عجب شیر). پژوهش‌های جغرافیایی، 54، 173-185.

برقی، ح. و شایان، م. (1396). تحلیل عملکرد شرکت‌های تعاونی کشاورزی بر پایداری اشتغال روستایی (نمونۀ موردی: شهرستان کاشان). نشریه علوم جغرافیایی، 27، 1-20.

      بهبودی، د.، اصغرپور، ح. و ممی‌پور، س. (1388). بررسی فراوانی منابع طبیعی، سرمایۀ انسانی و رشد اقتصادی در کشورهای صادر کنندۀ نفت. پژوهش‌های اقتصادی ایران، 11 (40)، 125-147.

پیری، ح. و انصاری، ح. (1392). بررسی خشکسالی دشت سیستان و تأثیر آن بر تالاب بین‌المللی هامون. فصلنامه تالاب، 15، 63-74.

توکلی‌نیا، ج.، کانونی، ر.، خاوریان گرمسیر، ا. و پاسبان عیسی‌لو، و. (1394). تحلیل نابرابری‌های توسعۀ منطقه‌ای در بخش بهداشت و درمان استان لرستان. برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 5 (16)، 1-14.

جمعه‌پور، م. (1392). برنامه‌ریزی محیطی و پایداری شهری و منطقه‌ای: اصول، روش‌ها و شاخص‌های محیطی پایداری سرزمین. تهران: انتشارات سمت.

حاج علیزاده، ا.، حیدروند، م. و سیرمی‌راد، م. (1397). ارزیابی توان اکولوژیکی برای تعیین کاربری زراعت در شهرستان قلعه‌گنج. فصلنامۀ پژوهش‌های روستایی، 9 (4)،69-76.

حیدری ساربان، و.، باختر، س. و زیارتی، م. (1397). تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر توسعۀ پایدار در مناطق روستایی (مطالعۀ موردی: روستاهای استان کرمانشاه). جغرافیا و پایداری محیط، 8 (27)، 59-74.

خسروی، م. (1389). تحلیل زمانی – مکانی پایدار دریاچه‌های هامون. تحقیقات منابع آب ایران، 3، 68-79.

خسروی‌پور، ب.، برادران، م.، غنیان، م.، منفرد، ن. و گودرزی، ز. (1390). بررسی ضرورت و ویژگی‌های یک تعاونی کشاورزی کارآفرین. مجله کار و جامعه، شماره 135، 46-54.

خورشید دوست، ع.م.، سبحانی، ب.، آزرم، ک. و امینی، ج. (1394). ارزیابی توان محیطی استان آذربایجان غربی برای کشت کلزا بر اساس روش AHP و مدل TOPSIS. فصلنامۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی، 19 (52)، 141-161.

رحیمی، ل.، ملک‌محمدی، ب. و یاوری، ا. (1398). ارزیابی خدمات اکوسیستمی تالاب‌ها بر اساس طبقه‌بندی ساختارها و کارکردهای هیدرولوژیکی – اکولوژیکی (مطالعۀ موردی: تالاب شادگان). جغرافیا و پایداری محیط، 30،51-72.

ریاحی، و. و مومنی، ح. (1394). تحلیل توان منابع آب زراعی در نواحی روستایی شهرستان بوئین و میاندشت، اقتصاد فضا و توسعۀ روستایی، 4 (3)، 153-171.

زمانی گرمسیری، ف. و ایلانلو، م. (1396). بررسی و ارزیابی نقش اقتصاد کشاورزی در توسعۀ شهر میداوود. فصلنامه مدیریت شهری، 49، 351-365.

سرور، ر.، عشقی، ع. و علوی، س. (1395). اقتصاد فضا و نابرابری‌های منطقه‌ای؛ نمونه موردی: استان اردبیل. برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 6 (24)، 59-72.

سواری، م.، درانی، م. و شعبانعلی فمی، ح. (1394). واکاوی نقش تعاونی‌های تولید کشاورزی در دستیابی به توسعه پایدار در بخش کشاورزی. فصلنامه تعاون و کشاورزی، 4 (13)، 101-123.

شاه آبادی، ا و صادقی، ح. (1392). مقایسه‌ اثر وفور منابع طبیعی بر رشد اقتصادی ایران و نروژ. فصلنامه مدلسازی اقتصادی، 7 (22)، 21-43.

شبانی، ا.، دشتی، ق.، قهرمان‌زاده، م.، حیاتی، ب. و حسین‌زاده‌فیروزی، ج. (1392). اندازه‌گیری منابع رشد کشاورزی در زیربخش زراعت ایران. فصلنامه اقتصاد و توسعۀ کشاورزی، 27 (3)، 223-229.

شمسی‌پور، ع.‌ا.، فیضی، و. و ساعد موچشی، ر. (1391). ارزیابی اکولوژی زمینه در تعیین قابلیت زمین در حوزۀ شهری یاسوج با مدل اکولوژیک. فصلنامۀ مطالعات شهری، 5، 61-72.

صادقی، خ.، طولابی‌نژاد، م. و قنبری، س. (1397). تحلیل اثرات کشت زعفران بر حس تعلق مکانی خانوارهای روستایی (مطالعۀ موردی: دهستان رشتخوار). مجله آمایش جغرافیایی فضا، 8 (28)، 51-65.

صلاحی اصفهانی، گ. (1395). تحلیل اکوموزه در روند پایداری زیست‌محیطی نمونه موردی: روستاهای بالقوه، بخش نوبران، شهرستان ساوه. جغرافیا (فصلنامۀ علمی و پژوهشی و بین‌المللی انجمن جغرافیای ایران)، 4 (48)، 143-157.

علیایی، م.ص. و عزیزی، س. (1397). بررسی و ارزیابی توان‌های محیطی در نواحی روستایی (مطالعۀ موردی: دهستان وکیل‌آباد شهرستان بافت استان کرمان). فصلنامۀ مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 13 (4)، 913-933.

عنابستانی، ع.‌ا. و جهانتیغ، ح. (1397). بررسی چالش‌های توسعۀ کارآفرینی سبز دریاچه‌ای در منطقه سیستان. برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، 8 (4)، 1-26.

فرجی‌سبکبار، ح.، بدری، س.ع.، مطیعی‌لنگرودی، س.ح. و شرفی، ح. (1389). سنجش میزان پایداری نواحی روستایی بر مبنای مدل تحلیل شبکه، با استفاده از تکنیک بردا (مطالعۀ موردی؛ نواحی روستایی شهرستان فسا). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 42 (77)، 135-155.

فزونی، ب.، استعلاجی، ع. و ولی شریعت پناهی،  م. (1396). نقش عوامل محیطی در توسعۀ اقتصاد روستایی (مطالعۀ موردی: بخش دیلمان شهرستان سیاهکل). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 9 (3)، 25-49.

فیروزی، م.ع.، امان‌پور، س. و حصیری، آ. (1395). بررسی نقش کشاورزی در توسعۀ پایدار روستایی (نمونۀ موردی: بخش بردخون؛ شهرستان دیر). فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، 8 (27)، 125-140.

قدیری‌معصوم، م. و حجی‌پور، م. (1395). آمایش اکولوژیکی مکان در راستای پیشبرد توسعه پایدار کشاورزی (مطالعۀ موردی: کشت پسته در شهرستان نهبندان). مجله آمایش جغرافیایی فضا، 6، 109-124.

کاشی‌ساز، م.، منوری، م.، افخمی، م و کرباسی، ع. ا. (1389). کاربرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) در ارزیابی توان اکولوژیک برای توسعه روستایی – شهری (مطالعۀ موردی: منطقه صیدون استان خوزستان). نشریه محیط زیست و توسعه، 1 (1)، 50-43.

کیانی سلمی، ص.، موسوی، س.ح. و یگانه دستگردی، پ. (1396). برنامه‌ریزی مکانی و امکان‌سنجی نواحی مستعد طبیعت‌گردی با نگرش آمایش سرزمین (مطالعۀ موردی: استان چهارمحال بختیاری). فصلنامه اطلاعات جغرافیایی، 26 (102)، 217-228.

گودرزی، ز.، خسروی پور، ب.، برادران، م.، غنیان، م. و منفرد، ن. (1395).  نگرش مدیران تعاونی‎ ها در زمینة نقش عوامل‏ آموزشی و ابتکار و نوآوری شغلی در کارآفرینی و موفقیت تعاونی‌های کشاورزی. فصلنامه تعاون و کشاورزی، 5 (17)، 125-142.

لاهیجانیان، ا. و سکویی، ن. (1395). بررسی توانمندی زنان روستایی در حفظ محیط‌زیست. علوم و تکنولوژی محیط زیست، 18 (4)، 163-175.

مؤمنی، ف.، دشتبانی، س. و بانوئی، ع.ا. (1396). اهمیت بخش کشاورزی در حفظ تعادل اقتصادی – اجتماعی ساختار شهری و روستایی ایران. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 6 (4)، 17-46.

مسعودی، م.، جوکار، پ. و صادقی، م. (1394). ارزیابی توان اکولوژیک توسعه شهری، روستایی و صنعتی شهرستان داراب. اکوسیستم‌های طبیعی ایران، 6 (3)، 49-58.

مطیعی‌لنگرودی، س.ح.، نصیری، ح.، عزیزی، ع. و مصطفایی، ا. (1391). مدل‌سازی توان اکولوژیک سرزمین از منظر کاربری‌های کشاورزی و مرتع‌داری با استفاده از روش AHP و Fuzzy در محیطGIS (مطالعب موردی: شهرستان مرودشت). فصلنامه آمایش سرزمین، 6، 101-124.

مظفری، م.م. (1394). بررسی کارایی اقتصادی تعاونی‌های کشاورزی شهرستان بوئین زهرا و اولویت‌بندی مشکلات پیش‌روی آن‌ها در فرآیند مدیریت و نظام بازاریابی. فصلنامه راهبرهای توسعۀ روستایی، 2 (4)، 364-382.

مهدوی، م. و محی‌الدین، م.ا. (1389). بررسی توان‌های محیطی و نقش آن بر توسعۀ روستایی (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان مهاباد)، جغرافیای سرزمین، 7 (25)، 1-12.

میرزاخانی، ب. و برندک، ف. (1393). سطح‌بندی توسعه یافتگی شهرستان‌های استان اردبیل. نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، 3 (11)، 90-79.

میرهاشمی دهنوی، م. (1394) بررسی اثر فراوانی منابع طبیعی بر رشد اقتصادی کشورهای صادر کنندۀ منابع طبیعی با رویکرد نظریۀ فشار بزرگ. اقتصاد منابع طبیعی، 4 (9)، 3-18.

میکانیکی، ج.، صادقی، ح. و فدایی، م. (1394). توان‌سنجی محیطی، الگویی در راستای شناخت توانمندی‌های منطقه‌ای با تأکید بر کشاورزی (مورد مطالعه: کشت زعفران در شهرستان قائنات و زیرکوه). فصلنامۀ برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 5 (19)، 43-56.

نظم‌فر، ح.، علوی، س.، عشقی‌چهار برج، ع. و احمدزاده، غ. (1397). سنجش و ارزیابی پایداری محیطی (مطالعۀ موردی: استان اردبیل). جغرافیا و پایداری محیط، 26، 29-44.

نوروزی آوارگانی، ا.، نوری، س.ه. و کیانی سلمی، ص. (1389). ارزیابی توان‌های محیطی برای توسعۀ کشاورزی (مطالعۀ موردی: ناحیۀ چغاخور، شهرستان بروجن). فصلنامۀ پژوهش‌های روستایی، 1 (2)، 91-116.

نوری زمان‌آبادی، س.ه.، امینی فسخودی، ع. و کشاورزی، س. (1395). تأثیر کشاورزی پایدار در توسعۀ پایدار روستایی: مطالعۀ موردی بخش دشمن زیاری شهرستان نورآباد ممسنی. فصلنامه روستا و توسعه، 20 (2)، 25-44.

Aref, F. (2011). Agricultural cooperatives for agricultural development in Iran. Life Science Journal, 8(1), 82-85.

Blomström, M., & Meller, P. (1990). Trayectorias divergentes: Comparación de un siglo de desarrollo económicolatinoamericano yescandinavo (No. 330.13 BLOt). Spanish: Cieplan-Hachette.

D’silva, J., Man, N., Azeil, H., Shaffril, M., & Abu Samah, B. (2011). Acceptance of sustainable agricultural practices: the case of grop farmers. American Journal of Agricultural and Biological Sciences, 6 (2), 227-230.

Jun, H., & Xiang, H. (2011). Development of circular economy is a fundamental way to achieve agriculture sustainable development in China. Published by Elsevier Ltd. Selection and peerreview under responsibility of RIUDS, Energy Procedia, Vol. 5, PP: 1530-1534.

Kassie, M., Jaleta, M., Shiferaw, B., Mmbando, F., & Mekuria, M. (2013). Adoption of interrelated sustainable agricultural practices in smallholder systems: evidence from rural Tanzania. Technological Forecasting and Social Change, 80(3), 525-540.

Kemmler, A., & Spreng, D. (2007). Energy indicators for tracking sustainability in developing countries. Energy Policy, 35(4), 2466-2480.‏

Meijerink, G., & Roza, P. (2007). The role of agriculture in development: focusing on linkages beyond agriculture strategy and policy. Paper, Stichting DLO: Wageningen. No. 6, PP: 1-33, Available at: http://www.boci.wur.nl/UK/Publications/.

Mitsch, W.J., & Gosselink, J.G. (2015). Wetlands (2nd Ed.). New Jersey: Wiley.

Ommani, A.R., Chizari, M., Salmanzadeh, C., & Farj Allah Hossaini, J. (2019). Predicting adoption behavior of farmers regarding onـ farm sustainable water resources management (SWRM): comparison of models. Journal of Sustainable Agriculture, 3(5), 595-616.

Ortega, C.J., & Gregorio, D. (2005) The relative richness of the poor?. Natural resources, human capital and economic growth. World Bank Working Paper Series, No. 3484.

Pope, J., Bond, A., Hugé, J., & Morrison-Saunders, A. (2017) Reconceptualising sustainability assessment. Environmental Impact Assessment Review, 62, 205-215.

Quintero-Angel, M., & González-Acevedo, A. (2018). Tendencies and challenges for the assessment of agricultural sustainability. Agriculture, Ecosystems & Environment, 254, 273-281.

Sharghi, T., Sedghi, H., & Rokonoddin Eftekhari, A. (2010). Effective factors in achieving sustainable agriculture. American Journal of Agricultural and Biological Sciences, 5, 232-241.

Vadivelu, A., & Kiran, B.R. (2013). Problems and prospects of agricultural marketing in India: an overview. International Journal of Agricultural and Food Science, 3 (3), 108-118.

White, B. (2012). Agriculture and the generation problem: rural youth, employment and the future of farming. IDS Bulletin, 43 (6), 9-19.

Analysis of the Role of Waterless Agricultural Environmental Capabilities on the Development of Rural Areas (Emphasizing on Melon Agriculture in the Lake Hamoon, Sistan)

A. Shahbazi^[13]*, H. Gahantigh^[14], A. Shahbazi^[15], H. Nikkhah noori^[16]

Received: 10 Jun, 2020              Accepted: 24 Nov, 2020

Abstract

The aim of the present study is to investigate the role of Hamoon Lake’s environmental capabilities on the socio-economic development of rural areas of Sistan. The method of this research is descriptive - analytical and the required data were obtained through completing questionnaires and field study. To determine the sample size, Cochran sampling method (with error of 0.8) was used, and out of 600 rural households, 120 supervisors were randomly interviewed. Also, 15 agricultural experts from the region were interviewed, using available sampling. Descriptive statistics; frequency, percentage, mean, and standard deviation; and t-test were used to analyze the research data in SPSS software. Also, the VICOR ranking model was used for spatial analysis of the villages and finally the Fuzzy AHP model was applied to investigate the environmental impact factor in sistan. The results of the t-test showed that the environmental capabilities of Lake Hamoon had a significant effect on the economic and social sustainability of the studied villages of sistan, so that in both dimensions, the mean dimensions were higher than the theoretical median (3). Economic and livelihoods (4%) and socio-cultural (3.89%) were the highest, respectively. According to the results of the VICOR ranking technique, the Lourg va Bagh village with coefficient (Q =0.909) is the best village to use environmental potentials in sistan. The results of Fazzy AHP technique showed that among the known capabilities, high groundwater level (0.48%) was the most important environmental power in sistan and the need for no fertilization (0.3%) was the least important factor.

Keywords: Environmental Power, Development, Lake Cultivation, Rural Areas, Sistan