الگوی پیشنهادی همکاری مبتنی بر اعتماد در تعاونی‌های مصرف

تعاون و کشاورزی، سال نهم، شمارة 35، پاییز 1399

الگوی پیشنهادی همکاری مبتنی­بر اعتماد در تعاونی­های مصرف

میرعلی سیدنقوی^[1]*، حامد دهقانان^[2]، مقصود امیری^[3]، حجت­الله پاک نهاد^[4]

تاریخ دریافت: 15/6/1399           تاریخ پذیرش: 10/9/1399

چکیده

پژوهش حاضر با هدف شناسایی مؤلفه­های مؤثر بر همکاری مبتنی­بر اعتماد به­منظور طراحی الگوی پیشنهادی این نوع همکاری در تعاونی­های مصرف فرهنگیان براساس یک پارادایم کیفی و روش تحلیل محتوای کیفی و با استفاده از ابزار مصاحبة نیمه­ساختاریافته انجام گرفت. جامعة پژوهش را خبرگان حوزة رفتار سازمانی و مدیران تعاونی­های مصرف برتر کشور تشکیل دادند. به­این­منظور، با 14 نفر از متخصصان مصاحبه شد. داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها، براساس مدل اشتراوس و کوربین از طرح داده­بنیاد و نرم­افزار Atlas.Ti، تجزیه­وتحلیل شد. نتایج اولیة حاصل از تحلیل مصاحبه­ها نشان داد این تعاونی­ها به­لحاظ همکاری و مشارکت، وضعیت خوبی نداشته­اند و یکی از علت­های اصلی این مسئله پایین­بودن سطح اعتماد اجتماعی در جامعة آنها بود. در تجزیـه­وتحلیـل محـوری کدهـای اولیـه، ابتدا مقوله­های اصلی تعیین شد، سپس سایر مقوله­ها براساس مدل اشتراوس و کوربین (شامل مقولات اصلی، شرایط علّی، راهبردها، عوامل زمینه‏ای، شرایط محیطی و پیامدهای همکاری مبتنی­بر اعتماد) دسته­بندی شدند. حاصلِ کدگذاری­های باز، 456 کد اولیـه، 176 مفهـوم و 12 مؤلفه اصلی بـود. در بخش مقوله­های اصلی، مواردی نظیر مشتری­مداری، تعامل و همکاری، ارائة خدمات متنوع ازسوی تعاونی­های مصرف، دسترسی به منابع مالی و وضعیت مالی تعاونی­ها، قوانین و مقررات، رضایتمندی، آسیب­شناسی تعاونی، ملزومات جلب اعتماد، موانع جلب اعتماد، کارایی و اثربخشی، چشم­انداز تعاونی و ملزومات تشکیل تعاونی شناسایی شدند. به­طورکلی، به­منظور بهبود وضعیت تعاونی­ها ازنظر مشارکت و همکاری­های مبتنی‏بر اعتماد در جامعة آنها باید به سازه­های سرمایة اجتماعی (به­عنوان یک اصل محوری) و افزایش آن توجه کرد.

واژه­های کلیدی: تعاونی‏های مصرف، اعتماد، همکاری مبتنی‏بر اعتماد، مشارکت

مقدمه

تعاونی مصرف شرکتی است که با مقاصدی از قبیل فروش کالاهای مورد نیاز، اعم از اینکه سهامداران کالاهای مزبور را تولید کرده یا خریده باشند، تشکیل می­شود. بدیهی است سود و زیان حاصل از خرید و فروش کالاها نیز میان سهامداران به نسبت میزان سهم آنها تقسیم می­شود. در راه­اندازی، اداره و رشد این تعاونی­ها عوامل متعددی تأثیر دارند. این عوامل را می­توان از جوانب مختلف، در دسته‏هایی نظیر اعضا و نیروی انسانی، سرمایه و امکانات، کالاهای عرضه شده و دولت در نظر گرفت. در دسته اعضا و نیروی انسانی می‏توان به مؤلفه­هایی نظیر تعداد اعضا، میزان و نحوه مشارکت آنان، سازماندهی، مدیریت و تقسیم کار نیروی انسانی کارآمد، دانش اعضا و مدیران تعاونی و به­روزرسانی آن، و رفتار و ارتباطات کارکنان اشاره کرد. در دسته سرمایه و امکانات می­توان مؤلفه­هایی مانند تنوع منابع مالی، میزان سرمایه و سایر امکانات تعاونی، مشارکت اعضا در افزایش سرمایه، سرمایه در گردش، مکان و محل جغرافیایی شرکت، و استفاده از تسهیلات بانکی را برشمرد. در دسته دولت نیز مؤلفه­هایی مانند سیاست­ها و حمایت­های دولتی، تخصیص یارانه، ارائه طرح­های نظارتی در راستای ضمانت اجرایی موارد مصوب و ایجاد وحدت رویه نقش پررنگی دارند.

هریک از دسته­ها و مؤلفه­های فوق در کارآمدی تعاونی­ها به نوبه خود نقش دارند؛ به­طورمثال، برخی پژوهش­ها بار اصلی ناکارآمدی تعاونی­های مصرف را از بعد اجتماعی و ارتباطات اعضا مورد بررسی قرار داده­اند (Wang & Yu, 2015). در پژوهش­های دیگری به عوامل متعددی نظیر ضعف مشارکت اجتماعی و نگرش اعضای تعاونی، عدم همکاری سازمان­های ذی­ربط، نداشتن اعتمادبه­نفس، فقدان انگیزه، روحیه فردگرایی، عدم مسئولیت‏پذیری اعضا، ناآگاهی اعضا، غفلت از اصول تعاون، عدم پایبندی اعضا به تعاونی، ناتوانی در ایجاد توازن در علایق متفاوت اعضا، انتظارات زیاد اعضا از تعاونی، پایگاه نابرابر اعضا، ایجاد اختلاف در تصمیم‌گیری‌های جمعی، عدم علاقه اعضا به عضویت در هیئت مدیره، عضویت برخی از اعضا در چند تعاونی، وجود روابط سنتی در تعاونی اشاره شده است (طبش و تقوی بافقی، 1396). از دیدگاه صاحب­نظران و پژوهشگران، مهم­ترین عوامل مؤثر بر موارد بحرانی فوق، توسعه نیافتن مردم‏سالاری، معنی­دار نبودن عضویت اعضا و به­طبع وضعیت نامطلوب مشارکت در این بنگاه­های اجتماعی - اقتصادی است (مقصودی،1390؛ مظفری و انظاری، 1395).

بدون شک یکی از مهم­ترین عوامل ایجاد مشارکت مطلوب اعضا و کارکنان یک سازمان، اعتمادسازی میان آنهـاست (Thakur, 2018). اعتماد یا همانا توقع رفتار خیرخواهانه از دیگران و باور به آن، افزایش مشارکت و به­دنبال آن افزایش کارآمدی سازمان و کاهش هزینـه­هـای ارزیـابی و کنتـرل را در پی دارد. بهترین تفسیر اقتصادی- اجتماعی مزایای اعتماد این است که اعتماد کاهندة هزینه­های معاملات (جستجو، مذاکره و تضمین) است و به این ترتیب، نقش مهمی در روان­سازی و افزایش تعاملات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دارد و بنابراین می­تواند در توسعۀ همه­جانبۀ کشور در سطح خرد و کلان اثرگذار باشد (خداپرست مشهدی، 1390). در مقابل، در فضای بی­اعتمادی یا کم‏اعتمادی، که یکی از مسـائل و مشـکلات سـازمان‏هـای امروزی است، تصمیمات معمولاً بـا مشـکلات اجرایـی روبه­رو مـی­شـوند، کارکنـان در اجرای تصمیمات سرسختی نشان می­دهند و در مقابل، مدیران نیز به کارکنان اعتماد نمی­کننـد و آنها را در جریان تصمیم­گیری مشارکت نمی­دهند و این موارد به‏طورکلی باعث ایجاد فضای بـی­اعتمـادی و کمبود مشارکت در سازمان می­شود (چاووشی، 1386).

بنابراین، شناسایی عوامل مؤثر بر همکاری مبتنی‏بر اعتماد در قالب الگوی پیشنهادی نقش حیاتی در موفقیت سازمان­ها از جمله تعاونی­های مصرف خواهد داشت. از آنجا که از دیدگاه صاحب­نظران، مسئله اعتماد به شکل مستقیم به مشکلات بعد اجتماعی سازمان نظیر ضعف در مشارکت و همکاری (منصوریان، 1395) و مشکلات بعد اقتصادی آن نظیر رشد در میزان سود و سهم بازار و ... ارتباط می­یابد و همچنین از آنجا که در ایران تاکنون تنها پژوهش اوتارخانی (1388) با رویکرد میان­سازمانی، به مسئله همکاری مبتنی‏بر اعتماد پرداخته است، شناسایی مؤلفه­های مؤثر بر همکاری مبتنی‏بر اعتماد ضروری است. در این راستا، مسئله اصلی پژوهش حاضر طراحی و ارائه الگوی پیشنهادی همکاری مبتنی‏بر اعتماد میان اعضای تعاونی­های مصرف (سهامداران و هیئت مدیره) فرهنگیان بود.

پیشینة پژوهش

در این بخش، مطالعات مرتبط با همکاری مبتنی‏بر اعتماد در سازمان­ها از یک سو و عملکرد تعاونی­ها و مشارکت و همکاری میان اعضای آنها از سوی دیگر در داخل و خارج از کشور معرفی می­شوند.

اوتارخانی (1388) در پژوهش خود با عنوان «عدالت و انصاف در همکاری مبتنی بر اعتماد» نشان داد که پایداری شبکه­های همکاری نیازمند تأمین مقدمات و توجه به نوع تعاملات است؛ مقدمات مهمی مانند: دقت در انتخاب همکارانی با زمینه کاری مناسب، اهداف مشترک، داشتن فرهنگ مشارکت و داشتن رویکرد برد – برد. اما در این بین، عدالت به عنوان یک زمینه مناسب می­تواند نقش بسیار مهمی در موفقیت شبکه همکاری داشته باشد.

مقصودی (1390) در پژوهشی با رویکرد کیفی، عوامل مؤثر بر مشارکت در تعاونی­های مصرف کارمندی اداره راه و ترابری استان کرمان را شناسایی کرد. در این پژوهش، با رویکرد افزایش سرمایه اجتماعی، راهکارهای پیشنهادی برای افزایش مشارکت اعضا در شرکت­های تعاونی مصرف کارمندی در دو شکل شناختی و ساختاری در حوزه‏های دارای زمینه و ظرفیت تحقق مشارکت اعضا ارائه شد.

هزارجریبی و یاری (1391) در پژوهشی به شناسایی عوامل مؤثر بر ناکارآمدی تعاونی­های مصرف در شهر کرمانشاه پرداختند و آنها را در دو دسته عوامل درون‏سازمانی و عوامل برون­سازمانی طبقه­بندی کردند و نشان دادند هر دو دسته دارای همبستگی منفی با ناکارآمدی تعاونی­­ها بودند، ولی عوامل درون­سازمانی تأثیرگذاری بیشتری بر ناکارآمدی تعاونی­­های مصرف کرمانشاه داشتند. همچنین متغیرهای آموزش، تخصص و مهارت، مشارکت و همکاری، مکان استقرار، سرمایه، کالاها و نحوه عرضه دارای اثر مثبت بر ناکارآمدی تعاونی­های مصرف بودند.

 انصاری و همکاران (1393) در پژوهشی پیمایشی به بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر مشارکت در تعاونی­های تولیدی (صنعتی و کشاورزی) استان تهران پرداختند. یافته­ها نشان داد که میزان مشارکت در تعاونی­های تولیدی استان تهران در حد پایین بود. میزان مشارکت اعضا در این تعاونی­ها به ترتیب از متغیرهای سرمایه اجتماعی، باورهای مشترک، پایگاه اجتماعی، سود دریافتی از تعاونی، آگاهی از اصول تعاونی و میزان استقلال تعاونی از دولت تأثیر مثبت و معنی­دار پذیرفتند. همچنین اعضای زن مشارکت بیشتری از اعضای مرد در تعاونی داشتند. در کل، متغیرهای مذکور ۴۴ درصد تغییرات میزان مشارکت را تبیین کردند.

پریان و همکاران (1394) در پژوهشی با عنوان «رقابت و همکاری؛ عناصر کلیدی در منطقه­گرایی»، به این نتیجه رسیدند که ترکیب مناسب عناصر رقابت و همکاری (با سایر عناصر مؤثر) می­تواند به ارتقای عملکرد و کارکرد مناطق کلان­شهری منجر شود.

احمدی و کرباسی (1394) با بررسی میانگین نمرات پیش آزمون و پس آزمون گروه­های کنترل و آزمایش نشان­ دادند همکاری تجاری بر بهره­وری و برنامه­های راهبردی تأثیرگذار بود.

منصوریان (1395) نشان داد اعتمادسازی نیازمند توجه به مجموعه­ای درهم تنیده از سیاست­ها و برنامه‏هاست که برخی از مهم­ترین شاخص­های آن برخورداری از سعه صدر، احترام به افکار عمومی، تعامل صادقانه با نهادهای مدنی و تشکل­های صنفی و اجتماعی، شفاف­سازی امور از طریق رسانه­های جمعی و شهامت در پذیرش خطاها و ضعف­هاست.

تقدیسی و همکاران (1395) در بررسی عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی در تعاونی‏های تولید روستایی شهرستان اصفهان نشان دادند که عواملی نظیر میزان مشارکت اعضا، میزان رضایت از عملکرد اداره تعاون، همکاری بانک­های تأمین اعتبار، رضایت از عملکرد هیئت مدیره، میزان مسئولیت پذیری اعضا، سهولت بازاریابی، میزان اعتماد اعضا به هم، نگرش به نحوه مدیریت، تحصیلات و میزان دانش حرفه­ای در موفقیت تعاونی­ها نقش دارند.

 زلیخایی و همکاران (1396) در پژوهشی به بررسی ارتقای عملکرد کسب و کار تعاونی با رویکرد بازطراحی توان تولیدی در تعاونی­های مصرف استان همدان پرداختند و نشان دادند که از دیدگاه مدیران، حمایت­های مالی و قانونی، تسهیلات فیزیکی، انگیزش کارکنان، ارتقای کیفیت کالاها، تبلیغات و بازاریابی و اعتمادسازی بین مدیریت و کارکنان در مجموع ۵۹/۶۴ درصد از ارتقای عملکرد کسب و کار تعاونی­های مصرف را تبیین می‏کنند. از دیدگاه مشتریان نیز کیفیت­گرایی- مشتری مداری، تبلیغات و اطلاع­رسانی در مورد کالاهای موجود در فروشگاه، نحوه رفتار کارکنان، عوامل فیزیکی و توسعه خدمات الکترونیکی از مهم­ترین راهکارها شناخته شدند.

 نرگسیان و همکاران (1397) در بررسی رابطه فساد و اعتماد نتیجه گرفتند شفافیت بر اعتماد‎ ‎‎و رضایت شهروند و اعتماد بر رضایت شهروند تأثیری مثبت و معنادار دارند. در عین ‌حال، شفافیت بر بروز فساد و بروز فساد بر اعتماد و رضایت شهروندی، اثر معکوس و معناداری را نشان می‎دهند.

دونی و همکاران (Doney et al., 1998) در بررسی تأثیر فرهنگ ملی بر سطح اعتماد در شرکت ها و مؤسسات نشان دادند که اعتماد در سازمان­ها باعث کاهش هزینه­ها، بهبود روابط درون­سازمانی و ارتقای روابط بین مدیر و کارکنان می­گردد. همچنین نخوما (Nkhoma, 2011) در پژوهش خود در زمینه توسعه و موفقیت تعاونی­ها، مهارت­های مدیریتی و ظرفیت تجاری، تبلیغات و بازاربابی، انگیزه­ها، نقش حکومت و تعهد اعضا را از عوامل تأثیرگذار دراین­باره برشمرد. یوچه و همکاران (Uche et al., 2010) نیز در مطالعه خود دریافتند که اعتماد بین اعضا و مدیریت شرکت و همچنین رضایت اعضا از تعاونی­ها بر موفقیت این شرکت­ها تأثیرگذارند. ری نولدز (Reynolds, 2006) هم نتیجه گرفت که رویکرد مشتری مداری، مهارت و تجربه مدیران و کارکنان، کیفیت محصولات، مدیریت مشارکتی، ساختار سازمانی مناسب، مدیریت مالی خلاق و مناسب سبب موفقیت تعاونی‏های مصرف در ایالات متحده هستند. همچنین کروپ (Crop, 2005) عوامل مؤثر در موفقیت تعاونی­های مصرف انگلیس را تعهد سازمانی، نقدینگی (سرمایه اصلی) و ارتباطات می‏داند. پادغام (Padgham, 2002) نیز نشان داد که مسئولیت­پذیری اعضا و تمایل به مشارکت در تصمیم­گیری از مهم­ترین عوامل موفقیت تعاونی­های مصرف می‏باشند.

در مجموع، مرور مطالعات در داخل و خارج از کشور نشان می­دهد شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر اعتماد، همکاری و مشارکت اعضا در راستای توسعه و کارآمدی سازما­ن­ها مورد توجه بوده و دستاوردهای متعددی به­همراه داشته است، اما تاکنون پژوهش مستقلی در خصوص شناسایی مؤلفه­های مؤثر بر همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف کشور انجام نشده است؛ به بیان دیگر، این پژوهش کوشید با استفاده از پارادایم کیفی، مسئله همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف فرهنگیان را تبیین و در این راستا، الگویی ارائه کند.

روش­شناسی­ پژوهش

پژوهش حاضر از منظر هدف، کاربردی بود، زیرا به ارائه الگوی پیشنهادیِ همکاری مبتنی‏بر اعتماد برای تعاونی­های مصرف فرهنگیان پرداخت. همچنین این پژوهش بر اساس یک پارادایم کیفی و با استفاده از ابزار مصاحبه نیمه­ساختاریافته و روش تحلیل محتوای کیفی انجام گرفت و جامعه آن را 14 نفر از خبرگان، متخصصان و استادان دانشگاه در حوزه رفتار سازمانی و مدیران تعاونی مصرف برتر کشور تشکیل دادند. در راستای هدف این پژوهش، مصاحبه­های نیمه­ساختاریافته­ای بر اساس مدل اشتراوس و کوربین انجام گرفت. در طول مصاحبه، شرکت­کنندگان به پرسش­های زیر پاسخ دادند:

- علل و عوامل مؤثر بر همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف فرهنگیان کدام اند؟

- مقوله محوری در الگوهای همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف فرهنگیان کدام است؟

-چه عوامل زمینه­ای در شکل­گیری همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف فرهنگیان وجود دارد؟

- چه عوامل مداخله­گری در شکل­گیری همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف فرهنگیان وجود دارد؟

- با چه راهبردهایی می­توان همکاری مبتنی‏بر اعتماد را در تعاونی­های مصرف فرهنگیان ایجاد کرد و توسعه داد؟

- پیامدها و دستاوردهای همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف فرهنگیان چیست؟

در نهایت، داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها، بر اساس طرح داده­بنیاد و نرم­افزار Atlas.Ti مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. جهت تجزیه و تحلیل متن مصاحبه­ها از روش تجزیه و تحلیل محتوایی کیفی به روش کدگذاری محوری، تحلیل تم و مدل­سازی کیفی- که در تحقیقات کیفی کاربرد گسترده­ای دارد- استفاده شد. با به کارگیری نرم­افزار و روش تحلیل محتوای کیفی، کدها، مفاهیم و مقوله­ها از درون داده­ها استخراج و شناسایی گردید. در پژوهش حاضر، مفاهیم به عنوان واحد تحلیل در سطوح متن کل مصاحبه، پاراگراف، عبارت و جملات مورد توجه قرار گرفتند و با تفکیک متن مصاحبه به عناصر دارای پیام در داخل خطوط یا پاراگراف­ها تلاش شد تا کدهای باز استخراج شوند. پس از این مرحله، مفاهیم اولیه در دسته­های بزرگ مفهومی طبقه­­بندی شدند. در مرحله کدگذاری محوری، ابتدا مقوله اصلی تعیین شد سپس سایر مقوله­ها در قالب خوشه بزرگ و بر اساس مقولات مدل اشتراوس و کوربین شامل شرایط علّی، راهبردها، عوامل زمینه­ای، شرایط محیطی و پیامدها دسته­بندی شدند؛ لذا در این مرحله، نکات کلیدی استخراج شده در مرحله قبل ذیل عناوین مشترک، مفهوم­سازی شد. نکته حائز اهمیت آنکه از میان نکات کلیدی استخراج شده از مصاحبه­ها، ممکن است بسیاری از نکات هم­زمان در ذیل چند مفهوم مختلف طبقه­بندی شوند.

کدگذاری در روش داده­بنیاد به دوروش کدگذاری تفصیلی و کدگذاری باز امکان‏پذیر است. در این پژوهش، از کدگذاری باز، که به صورت کدگذاری نکات کلیدی است، استفاده شد. هنگام تجزیه و تحلیل دقیق داده­ها، مفاهیم از راه کدگذاری، به گونه مستقیم از رونوشت مصاحبه مشارکت­کنندگان در پژوهش (کدهای زنده) یا با توجه به موارد مشترک کاربرد آنها ایجاد شدند. رونوشت مصاحبه­ها برای یافتن مقوله­های اصلی، مقوله­ها، ویژگی­ها و ابعاد این مقولات به گونه منظم مورد بررسی قرار گرفتند. این کار تا چندین مرتبه جهت رسیدن به اشباع منطقی برای مقوله­های اصلی، مقوله­ها و ویژگی­های آنها به صورت تکراری انجام شد. حدود هر مقوله اصلی و مقوله­ها در آغاز تجزیه و تحلیل به صورت قطعی تعیین نشد و این مقوله­ها در سراسر تجزیه و تحلیل مورد تجدید نظر قرار گرفتند. کدگذاری باز هنگامی متوقف شد که:

الف) یک طبقه­بندی معنادار پس از بررسی چندباره رونوشت مصاحبه­ها به دست آمد؛

ب) خرده­مقولات و ویژگی­ها تکراری شده بودند؛

ج) داده­های مرتبط و جدیدی از رونوشت مصاحبه­ها یافت نمی­شد و اگر داده­های جدیدی یافت می­شد با طبقه­بندی موجود منطبق نبود.

با توجه به اینکه روش پژوهش حاضر از نوع داده­بنیاد بود، معیار پایانی فرایند گردآوری و تجزیه و تحلیل داده­ها در روش پژوهش داده­بنیاد، کفایت نظری بود به این معنا که دیگر مقوله و یا مفهوم جدیدی در پژوهش حاضر به دلیل اشباع شدن وجود نداشت. جدول زیر چگونگی تحقق این معیار در پژوهش حاضر را نشان می­دهد.

جدول 1. فرایند ظهور مقولات تا مرز کفایت نظری

     مأخذ: یافته­های تحقیق

گفتنی است تأکیـد اصـلی در کلیـه مراحل بر یادداشت­های حاصل از مصـاحبه بـود. برای حصول اعتبار و روایی، از دیدگاه کولایزی پیـروی گردید و توصیف­های جامع از پدیده مورد مطالعه بـه مشارکت­کنندگان عرضه و کنترل و بازخورد به مشارکت‏کنندگان سپرده شد (محمدپور، 1390، 286.(

نتایج و بحث

با توجه به هدف اصلی پژوهش و مصاحبه­های انجام شده و با استفاده از روش داده‏بنیاد و کدگذاری باز، ابتدا مقولات اصلی مؤثر در همکاری مبتنی‏بر اعتماد گزارش شد و در نهایت، بر اساس مدل اشتراوس و کوربین، الگوی همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی‏های مصرف ارائه گردید. گفتنی است داده­های حاصل از مصاحبه­ها براساس تشابه معنایی، به سطوح انتزاعی­تری ارتقا یافتند و در نهایت، 456 کد اولیه در 176 مفهوم و 12 مقوله اصلی سازمان یافتند. 12 مقوله اصلی حاصل از کدگذاری، که بر همکاری مبتنی‏بر اعتماد مؤثر تشخیص داده شدند، عبارت­اند از: تعامل و همکاری، مشتری مداری، قوانین و مقررات، خدمات متنوع، اثربخشی و کارایی، موانع مداخله­گر جلب اعتماد، منابع و وضعیت مالی، رضایت­مندی سهامداران، آسیب­شناسی تعاونی، ملزومات جلب اعتماد، چشم­انداز تعاونی و ملزومات تشکیل تعاونی.

در ادامه، ابتدا ظهور هر یک از مقوله­ها و زیرمقوله­های مرتبط با آنها در قالب جدول آمده و در نهایت، الگوی نهایی پژوهش گزارش شده است.

- مقوله مشتری­مداری: جدول 2 زیرمقوله­های مشتری­مداری را نشان می­دهد.

جدول 2. زیرمقوله­های مشتری­مداری

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله تعامل و همکاری: جدول 3 زیرمقوله­های تعامل و همکاری را نشان می‏دهد.

جدول 3. زیرمقوله­های تعامل و همکاری

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله قوانین ومقررات: جدول 4 زیرمقوله­های قوانین و مقررات را نشان می­دهد.

جدول 4. زیرمقوله­های قوانین و مقررات

                    مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله منابع مالی: جدول 5 زیرمقوله­های منابع مالی را نشان می­دهد.

جدول 5. زیرمقوله­های منابع مالی

 مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله موانع مداخله­گر جلب اعتماد: جدول 6 زیرمقوله­های موانع مداخله­گر جلب اعتماد را نشان می­دهد.

جدول 6. زیرمقوله­های موانع مداخله­گر جلب اعتماد

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله رضایتمندی: جدول 7 زیرمقوله­های رضایتمندی را نشان می­دهد.

جدول 7. زیرمقوله­های رضایتمندی

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله­ اثربخشی و کارایی: جدول 8 زیرمقوله­های اثربخشی و کارایی را نشان می‏دهد.

جدول 8. زیرمقوله­های اثربخشی و کارایی

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله خدمات متنوع: جدول 9 زیرمقوله­های خدمات متنوع را نشان می­دهد.

جدول 9. زیرمقوله­های خدمات متنوع

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله آسیب­شناسی تعاونی: جدول 10 زیرمقوله­های آسیب­شناسی تعاونی را نشان می­دهد.

جدول10. زیرمقوله­های آسیب­شناسی تعاونی

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله ملزومات جلب اعتماد: جدول 11 زیرمقوله­های ملزومات جلب اعتماد را نشان می‏دهد.

جدول 11. زیرمقوله­های ملزومات جلب اعتماد

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله چشم­انداز تعاونی: جدول 12 زیرمقوله­های چشم­انداز تعاونی را نشان می­دهد.

جدول 12. زیرمقوله­های چشم­انداز تعاونی

مأخذ: یافته­های تحقیق

- مقوله ملزومات تشکیل تعاونی: جدول 13 زیرمقوله­های ملزومات تشکیل تعاونی را نشان می­دهد.

جدول 13. زیرمقوله­های ملزومات تشکیل تعاونی

با توجه به مقوله­های شناسایی شده فوق، مقوله­های اصلی مؤثر بر همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف به­صورت یکجا در شکل 1 آمده است.

شکل 1. مقوله­های مؤثر بر همکاری مبتنی‏بر اعتماد

بر اساس مقولات اصلی شناسایی شده فوق و سایر مقوله­های شناسایی شده بر اساس مدل اشتراوس و کوربین، الگوی پیشنهادی همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف به صورت زیر است:

شکل 2. الگوی نهایی همکاری مبتنی‏بر اعتماد

با عنایت به الگوی فوق می­توان نتیجه گرفت که در بررسی و تبیین مقوله­ همکاری و مشارکت بر پایه اعتماد، نباید صرفاً به عوامل مستقیم مرتبط با اعتماد نظر داشت؛ زیرا در مجموع، متغیرهای بسیاری در دسته­های بزرگ‏تری نظیر شرایط علّی، راهبردها، عوامل زمینه­ای، شرایط محیطی و پیامدهای همکاری به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر مقوله­ فوق مؤثرند و اعضا و مدیران تعاونی­ها لازم است در راستای تقویت همکاری و مشارکت مبتنی‏بر اعتماد در میان اعضا، در رویه­های مربوط تجدید نظر کنند.

نتیجه­گیری و پیشنهادها

پژوهش حاضر با هدف ارائه الگوی پیشنهادی همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی‏های مصرف بر اساس یک پارادایم کیفی و روش تحلیل محتوای کیفی و ابزار مصاحبه نیمه­ساختاریافته انجام گرفت. جامعه پژوهش را خبرگان حوزه رفتار سازمانی و مدیران تعاونی مصرف فرهنگیان برتر کشور تشکیل دادند.

نتایج اولیه حاصل از تحلیل مصاحبه­ها نشان داد تعاونی­های مصرف به لحاظ مشارکت و همکاری وضعیت خوبی ندارند و یکی از علت­های اصلی این مسئله پایین بودن سطح اعتماد اجتماعی در جامعه آنها بوده است که این نتیجه همسو با نتیجه پژوهش انصاری و همکاران (1393) است؛ لذا به منظور بهبود وضعیت تعاونی­ها می­بایست سازه‏های سرمایه اجتماعی ارتقا داده شود تا اعتماد ایجاد گردد. به این ترتیب لازم است مشارکت اجتماعی افزایش یابد تا اعتماد سهامداران نسبت به تعاونی بیشتر شود. در پژوهش دونی و همکاران (1998) مشخص شد اعتماد در سازمان­ها باعث کاهش هزینه­ها، بهبود روابط درون سازمانی و ارتقای روابط بین مدیر و کارکنان می­گردد و نتیجه پژوهش منصوریان (1395) نشان داد مهم­ترین شاخص­های اعتماد برخورداری از سعه صدر، احترام به افکار عمومی، تعامل صادقانه با نهادهای مدنی و تشکل­های صنفی و اجتماعی، شفاف‏سازی امور از طریق رسانه­های جمعی و شهامت در پذیرش خطاها و ضعف­هاست. یوچه و همکاران (2010) نیز در مطالعه خود دریافتند که اعتماد بین اعضا و مدیریت و همچنین رضایت اعضا از تعاونی­ها بر موفقیت این شرکت­ها تأثیرگذار است. نرگسیان و همکاران (1397) نیز نشان دادند که شفافیت بر اعتماد‎ ‎‎و رضایت شهروند و همچنین اعتماد بر رضایت شهروند، تأثیری مثبت و معنادار دارد.

نتایج حاصل از مصاحبه همچنین نشان داد هر چقدر کالاها متنوع­تر بوده و دارای قیمت مناسب­تری باشند، می­توان مشارکت بیشتری را محقق کرد. از طرفی، ریشه­یابی مشکلات مربوط به ناراضی بودن مشتریان دارای اهمیت بسزایی است. همچنین چنانچه رضایت مشتریان بیشتر باشد، می­توان در جهت بهبود اعتماد اعضای تعاونی مصرف گام برداشت. از سویی، نظرخواهی و نظرسنجی از سهامداران از طریق مصاحبه و یا توزیع پرسش­نامه می­تواند نسبت به بهبود اعتماد مشتریان کمک کند. مصاحبه با خبرگان نشان داد که حذف واسطه­ها نیز می تواند به عنوان یک عامل مهم و تأثیرگذار در جهت افزایش اعتماد نسبت به شرکت تعاونی مصرف مطرح باشد. خلاقیت و داشتن ایده­های نو در ارائه خدمات به سهامداران هم نقش بسزایی در افزایش اعتماد سهامداران و اعضای تعاونی دارد. همچنین در نظر گرفتن سلایق مختلف مشتریان در ارائه خدمات از سوی تعاونی­ها نقش بسزایی در افزایش اعتماد سهامداران دارد. هر چه میزان تنوع خدمات تعاونی­ها بیشتر باشد، اعتماد به تعاونی نیز بیشتر می شود.

یکی از عوامل مداخله­گر در کاهش اعتماد نسبت به تعاونی­های مصرف، تک­روی و فردگرایی در مقابل گروه­گرایی بود. در جامعه نیز اگر نگاه فردگرایی نباشد، میزان اعتماد افزایش می­یابد. در پژوهش انصاری و همکاران (1397) نیز مشخص شد میزان مشارکت اعضا در تعاونی­ها به ترتیب از متغیرهای سرمایه اجتماعی و به نوعی گروه­گرایی و همچنین از باورهای مشترک، پایگاه اجتماعی، سود دریافتی از تعاونی، آگاهی از اصول تعاونی و میزان استقلال تعاونی از دولت تأثیر مثبت و معنی­دار می­پذیرد.

نتایج نشان داد افراد بر ارائه گزارش صادقانه هئیت مدیره به اعضا تأکید داشتند. هر چه میزان صداقت هئیت مدیره نسبت به سهامداران بیشتر باشند و آن­ها در گزارش مشکلات مالی و روند مالی مجموعه صداقت بیشتری داشته باشند، اعتماد در تعاونی­های مصرف بیشتر می شود. از طرف دیگر، تعاونی­ها دارای سرمایه محدود بوده و میزان سرمایه تعاونی نسبت به سایر فروشگاه­های خصوصی کمتر است؛ لذا یکی از چالش­ها و مشکلات اساسی آنها کمبود و محدودیت سرمایه است. کروپ (2005) نیز نقدینگی (سرمایه اصلی) را از جمله عوامل مؤثر در موفقیت تعاونی­های مصرف انگلیس می­داند.

برپایه نتایج، درکل، در همکاری مبتنی‏بر اعتماد در تعاونی­های مصرف مقوله­هایی نظیر مشتری­مداری، تعامل و همکاری، ارائه خدمات متنوع از سوی تعاونی­های مصرف، دسترسی به منابع مالی و وضعیت مالی تعاونی­ها، قوانین و مقررات، رضایتمندی، اثربخشی و کارایی، آسیب­شناسی تعاونی، ملزومات جلب اعتماد و موانع آن، چشم­انداز تعاونی و ملزومات تشکیل تعاونی نقش داشتند. در اجرای الگوی همکاری مبتنی‏بر اعتماد عوامل مداخله­گر بسیاری نیز وجود دارد که باعث کاهش اعتماد اعضا نسبت به تعاونی­ها می­شود. در این راستا، ری نولدز (2006) در بررسی عوامل موفقیت در تعاونی­های مصرف در ایالات متحده نتیجه گرفت که رویکرد مشتری مداری، مهارت و تجربه مدیران و کارکنان، کیفیت محصولات، مدیریت مشارکتی، ساختار سازمانی مناسب، و مدیریت مالی خلاق و مناسب سبب موفقیت این تعاونی­ها هستند؛ در حالی که کروپ (2005) عوامل مؤثر در موفقیت تعاونی­های مصرف انگلیس را تعهد سازمانی، نقدینگی و ارتباطات می­داند.

با توجه به اهمیت بخش تعاون و لزوم همکاری و مشارکت اعضای آن­ و همچنین در راستای یافته­های پژوهش حاضر می­توان انجام اقدامات زیر را پیشنهاد داد:

- تعاونی­ها لازم است نسبت به رعایت مسئولیت پذیری اجتماعی و برقرار سازی حکمرانی سازمانی- که ناظر بر اعمال و رفتار سازمان و شفاف سازی اطلاعات مالی و معاملاتی از طرف اعضای هیئت مدیره است- اقدام نمایند.

- تعاونی­ها باید با توسعه سرمایه اجتماعی و جلب اعتماد اعضا نقش غالبی در تقویت رفتارهای مشارکتی اعضا ایفا کنند.

- تعاونی­ها لازم است به سمت ساختار سازمانی قدم بردارند و در اجرای قوانین و مقررات انعطاف ایجاد نمایند به­طوری­که از سلسله مراتب اداری و پیچیدگی­های آن کاسته شود.

- تعاونی­ها نباید به سوی کوچک­سازی مفرط گام بردارند؛ زیرا تعاونی­هایی که از نظر اندازه سازمانی در حد متوسطی قرار دارند، از نظر امکانات و بودجه دارای وضعیت بهتری هستند و می­توانند قابلیت­های همکاری مبتنی‏بر اعتماد را توسعه دهند.

- تعاونی­ها باید در عمل نشان دهند که رضایت و رفع نیازهای واقعی اعضا را مد نظر دارند و از راه اطلاع­رسانی از طریق رسانه­های مختلف این امر صورت پذیرد.

منابع

احمدی، م. و کرباسی، ع. (1394). همکاری تجاری؛ آنچه باید استراتژیست­ها بدانند. دومین کنفرانس بین المللی ابزار و تکنیک­های مدیریت.

انصاری، ح.، جورابلو، م.، پورافکاری، ن. و هاشمیان فر، ع. (1393). عوامل اجتماعی مؤثر بر میزان مشارکت اعضای تعاونی­های تولیدی استان تهران. فصلنامه تعاون و کشاورزی، 3 (11)، 25-51.

اوتارخانی، ع. (1388). عدالت و انصاف در همکاری مبتنی‏بر اعتماد. چشم انداز مدیریت، شماره 33، 29-47.

پریان، و.، رستمی، ز.، گلچین، ع. (1394). رقابت و همکاری؛ عناصر کلیدی در منطقه گرایی. همایش ملی استفاده از فناوری­ها و تکنولوژی­های نوین طراحی، محاسبه و اجرا در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی.

تقدیسی ا.، جمشیدی، ع. و نجفی، م. (1395). بررسی عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی در تعاونی های تولید روستایی شهرستان اصفهان. پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزی، 9 (34)، 61-72.

چاوشی، م.ح. (1386). بررسی و مطالعه رابطه هـوش عـاطفی مـدیران و میـزان اعتماد زیردستان به آنان. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، پردیس قم.

خداپرست مشهدی، م. (1390). الگویی برای معرفی و سنجش اعتماد متقابل در سازمان­ها (مورد مطالعه: شهرداری مشهد). مجله مطالعات اجتماعی ایران، 4 (4)، 31-47.

زلیخایی، ل.، موسوی، ع.، پویا، م. و نادری مهدیی، ک. (1396). ارتقای عملکرد کسب و کار تعاونی با رویکرد بازطراحی توان تولیدی (مطالعه موردی تعاونی های مصرف استان همدان). کاوش های مدیریت بازرگانی، شماره ۱۷، ۱ -۳۰.

طبش، ه. و تقوی بافقی، م. (۱۳۹6). بررسی تأثیر توانمندسازی نیروی انسانی، کار تیمی و آموزش کارکنان بر رضایت شغلی (مطالعه موردی: شرکت پخش فراورده­های نفتی آبادان. سومین کنفرانس بین المللی مدیریت و مهندسی صنایع. تهران: دانشگاه مقدس اردبیلی.

محمد‌پور، احمد (1390). روش تحقیق کیفی ضد روش. تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.

مظفری، م. و انظاری، ط. (۱۳۹۵). رضایت شغلی راهبرد نیل به تعهد سازمانی. دومین کنفرانس ملی علوم مدیریت نوین و برنامه ریزی پایدار ایران. تهران: مؤسسه آموزش عالی مهر اروند، مرکز راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار.

مقصودی، ع.ا. (1390). بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت در شرکتهای تعاونی مصرف کارمندی مطالعه موردی: شرکت تعاونی مصرف کارکنان اداره راه و ترابری استان کرمان. مطالعات اجتماعی ایران. 5(1)، 153-175.

منصوریان، م. (1395). اعتماد سازمانی به عنوان نقشی مؤثر در پیشبرد اهداف و عملکرد سازمان. همایش بین المللی افق های نوین در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی و مدیریت فرهنگی شهرها.

نرگسیان، ع.، جمالی،  ق.، هراتی، م. و آذری، ح. (1397). بررسی ارتباط فساد و اعتماد در رابطه بین شفافیت و رضایت شهروندان. مدیریت دولتی، 10 (2)، 289-310.

هزارجریبی، ج. و یاری، ح. (1391). بررسی عوامل مؤثر بر ناکارآمدی تعاونی های مصرف در شهر کرمانشاه. برنامه ریزی منطقه ای، 8 (2)، 53-66.

Crop, R. (2005). Cooperative Leadership. UWCC, Bulletin No. 9, July Cooperatives in Wisconsin, Lynn Pitman, UWCC.

Doney, P.M., Cannon, J.P., & Mullen, M.R. (1998). Understanding the influence of national culture on the development of trust. Academy of Management Review, 23(3), 601-620.

Nkhoma, A.T. (2011). Factors affecting sustainability of agricultural cooperatives: lessons from Malawi. A thesis presented in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of AgriCommerce at Massey University. New Zealand, March, 2011(Doctoral dissertation).

Padgham, J. (2002). Worker Cooperative. UWCC, Bulletin No. 5, p 17

Reynolds,  A. (2006). Hugh Jeffers, An assessment of loan regulations for rural housing cooperatives. UWCC staff paper, 2, 12-13

Thakur, R. (2018). Customer engagement and online reviews. Journal of Retailing and Consumer Services, 41 (2018), 48–59.

Uche, M.N., Peters, K.J., & Bokelmann, W. (2010). Can cooperative membership and participation affect adoption decisions?.  Issues for sustainable biotechnology dissemination. J. Agr. Manage. Econ., 12 (3 & 4), article 18.

Wang, Y., & Yu, C. (2015). Social interaction-based consumer decision-making model in social commerce: The role of word of mouth and observational learning. International Journal of Information Management, 37(3), 179-189.

Proposed Pattern of Trust-based Cooperation in Consumer Cooperatives

M. Seyed Naqavi^[5]*, H. Dehghanan^[6], M. Amiri^[7], H. Pak Nahad^[8]

Received: 05 Sep, 2020              Accepted: 30 Nov, 2020

Abstract

The purpose of this study was to identify the effective components trust-based cooperation in order to design and present a proposed Pattern of trust-based cooperation in consumer cooperatives based on a qualitative paradigm and qualitative content analysis method and semi-structured interview tools. The research community consists of experts in the field of organizational behavior and top consumption cooperative managers in the country. For this purpose, 14 experts were interviewed. The data obtained from the interviews were analyzed based on the Strauss-Corbin model of Grounded theory design and Atlas.Ti software. Preliminary results from the analysis of interviews showed that consumer cooperatives are not in a good position in terms of participation and cooperation, and one of the main reasons is the low level of social trust in their community. In the pivotal analysis of the initial codes, first the main categories were identified and then the other categories were categorized based on the Strauss and Corbin model including causal causes, strategies, contextual factors, environmental conditions and consequences of cooperation based on trust. The result of open coding was 456 primary codes, 176 concepts, and 12 main components. Satisfaction plays an important role in the main categories such as customer orientation, interaction and cooperation, provision of various services by consumer cooperatives, access to financial resources and financial status of cooperatives, laws and regulations, Cooperative pathology, requirements for gaining trust, cooperative perspective, requirements for forming a cooperative. In general, in order to improve the situation of cooperatives in terms of participation and cooperation based on trust in their society, it is necessary to pay attention to the structures of social capital as a central principle and increase it.

Keywords: Consumer Cooperatives, Trust-based Collaboration, Trust, Participation